________________
૯.
ગીતાદર્શન
તેવું થવું ગમે છે. એટલે જે ચીજ ગમે, તેનાં સૌથી પહેલાં તો માણસ લક્ષણો જાણવા માગે, તે પણ દેખીતું છે. વળી અર્જુન માત્ર સાંભળવા ખાતર જ નથી સાંભળતો. એને તો એ માર્ગે ચાલવાની પણ ધગશ છે, એટલે જ એ લક્ષણોની સાથે સાથે સ્થિતપ્રજ્ઞનો વ્યવહાર પણ પૂછી લે છે. કેમ બોલે, કેમ ચાલે અને કેમ બેસે ? એમ પૂછવા પાછળ એવો ધ્વનિ પણ નીકળી શકે કે, અર્જુનના અંતરમાં સ્થિતપ્રજ્ઞ વિષે બે કલ્પનાઓ આવી હોય; (૧) વસંતમાં રહેનારો અને (૨) જંગલમાં રહેનારો. જો સ્થિતપ્રજ્ઞ વસતિમાં રહેનાર હોય તો એની બોલચાલ કેવી હોય એમ એ પૂછે છે. જો સમાધિનિષ્ઠિ સ્થિતપ્રજ્ઞ જંગલવાસી હોય તો એ ચૂપચાપ મૌન સેવીને કેવો એકાંતવાસ ગાળે છે એમ એ પૂછે છે. પરંતુ શ્રીકૃષ્ણ મહાત્મા તો પોતાની અનેકાંતવાદની અત્યુત્તમઢબે નિરૂપણ કરે છે. એમનું આ સચોટ નિરૂપણ થતાં થતાં બીજો અઘ્યાય સમાપ્ત થાય છે. એથી આ અઘ્યાય સોળે કળાએ દીપી ઊઠે છે.
श्री भगवानुवाच ।
प्रजहाति यदा कामान्सर्वान्पार्थ मनोगतान् ।
|| ૬૬ ||
आत्मन्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ॥ ५५ ॥ दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः I वीतरागभयक्रोधः स्थितधीर्मुनिरुच्यते મનોગત બધી ઈચ્છા, પાર્થ ! જ્યારે તજી દીએ; આત્મસંતુષ્ટ આત્માર્થી, ત્યારે તે સ્થિતપ્રજ્ઞ છે. ૫૫ દુઃખે ન મન ઉદ્વેગી, સુખે જેને સ્પૃહા નથી; તજ્યાં રાગ-ભય-ક્રોધ, તે મુનિ સ્થિતપ્રજ્ઞ છે. ૫૬
અહો પૃથાના પુત્ર ! (ધન્ય છે, તારી જનેતાને. હું જે ભાવની અપેક્ષા રાખતો હતો તે તારામાં થોડે અંશે પણ ઝળકયો ખરો. હવે કંઈ ફિકર નહિ. તારામાં ખરી જિજ્ઞાસા પ્રગટી છે. ઠીક, લે સાંભળ. સૌથી પ્રથમ તો મેં અગાઉ કહ્યું તે પ્રમાણે સ્થિતપ્રજ્ઞ સાધક) પોતાના મનમાં વારંવાર ઊઠતી બધી કામનાઓને તજી દે છે અને આત્મા વડે જ આત્મામાં સંતુષ્ઠ રહે છે, ત્યારે તે સ્થિતપ્રજ્ઞ ગણાય છે.
(કામના છોડવા છતાં, દેહ છે ત્યાં લગી તો હાલતાં ને ચાલતાં અગાઉ કહ્યું તેમ માત્રાસ્પર્શ-વિષયો-થી દુઃખસુખ તો આવવાનાં જ, એનો પણ ઉપાય ગીતાકાર
