________________
અઘ્યાય બીજો
એને ભૂંસી નાખો. આમ બુદ્ધિને વાસનાબંધના નવા ચક્રમાંથી કાઢી લો એટલે આત્મામાં સ્થિર થઈ, એ અનુપમ સુખથી તરબોળ બનીને તમને એના રસભોકતા બનાવશે, કે જે સુખ તમે કદી જ વેઠયું હોય.*
આ નવું સાંભળીને હવે અર્જુનની તાલાવેલી વધી અને એણે કહ્યું : अर्जुन उवाच ।
स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव ।
૯૭
स्थितधीः किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम् ॥ ५४ ॥ અર્જુન બોલ્યા :
શી સ્થિતપ્રજ્ઞની ભાષા સમાધિનિષ્ટની ? કહો; સ્થિતપ્રજ્ઞ વદે બેસે ને ચાલે કેમ ? કેશવ ! ૫૪
(ગુરુજી ! આપે વેદોમાં સાંસારિક ફળ-શ્રુતિ દાખવનારો જે ભાગ છે તે વિષે ઉદાસીનતા રાખવાનું કહ્યું અને સત્ત્વગુણ, રજોગુણ અને તમોગુણ એ ત્રણેથી છૂટવા માટે પ્રેરણા આપી. તેમજ સૌથી પ્રથમ સમત્ત્વબુદ્ધિ સાધવાની વાત કરી. વળી જો બુદ્ધિનો મોહ ચાલ્યો જશે તો જ એ સાધના થશે અને પછી સાંભળેલું કે સાંભળવા જેવું બંને છૂટી જશે એમ બોલીને છેવટે એમ પણ કહી દીધું કે, આજે તારી બુદ્ધિ ભોગૈશ્વર્યાસકત શ્રૃતિવાદથી ગૂંચાઈને ચંચળ બની ગઈ છે, એથી સમાધિમાં સ્થિર નથી રહી શક્તી તો) હે કેશવ ! (અર્થાત્ બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશ એ ત્રણે સંજ્ઞા જેને લાગુ પડે છે, તેવા યુકત યોગી પુરુષ ભલા!) એવા સમાધિનિષ્ઠ સ્થિતપ્રજ્ઞનો વાદ કેવો છે ? (અર્થાત્ જેને સમાધિમાં ધ્રુવ-સ્થિરબુદ્ધિ છે તેવા જ્ઞાનીનાં લક્ષણો શાં છે ?) તે કેમ બોલે છે ? કેમ ચાલે છે ? કેમ બેસે છે ? તે મને સંભળાવો.
નોંધ : ભાષા, પરિભાષા, સિદ્ધાંત, વાદ, દૃષ્ટિ, લક્ષણ ચિહ્ન વગેરે લગભગ એકાર્થવાચી શબ્દ છે. વાણી એ ભાવ વ્યકત કરવાનું મનુષ્ય પાસે એક અજોડ સાધન છે એટલે જેમ ગીતાકારે વેદવાદ શબ્દ વાપર્યો હતો તે જ રીતે અર્જુન પણ ત્યારે 'સ્થિતપ્રજ્ઞવાદ' વળી કેવો છે એમ પૂછે છે. અર્જુન આગળ સ્થિતપ્રજ્ઞવાદ સાવ નવીન વસ્તુ છે. ઉપરાંત શ્રીકૃષ્ણમુખે એ વાત સાંભળી તેને
* 'નિર્વેદી વેદન કરે વેદન કરે અનંત' (આનંદઘનજી)ની ઉકિત પ્રમાણે નિર્વેદ એટલે સોગિયાપણું નહિ, પણ અનંતનું વેદન એટલે કે, વિકૃત રસના વેદનમાંથી મન છૂટું થઈ આત્મારસમાં તરબોળ બને તેનું નામ વૈરાગ્ય.
