________________
અધ્યાય બીજો
નોંધ : સાધકે બહારનાં અવલંબનો કે સાધનોને કેટલું મહત્ત્વ આપવું, એની મર્યાદા ગીતાકારે આપી દીધી. નિયમો વિષે પણ આમ જ છે. ત્યાગ વિષે પણ આમ જ છે. ત્યાગ, નિયમ, વ્રત, જપ વગેરે બધાં સાધનો છે. સાધ્ય તો વીતરાગતા છે. એ વીતરાગતા અખંડ રહે તેવા સમતાયોગની ભૂમિકા પર સાધક પહોંચ્યો એટલે એને વિધિનિષેધની કશી જ આવશ્યકતા નથી. ખરી વાત તો એ છે કે જે હેતુ બીજા ઊગતા સાધકને માટે ત્યાગ, જપ, વ્રત, નિયમોથી સરે, તે હેતુ આવા પીઢ સાધકને સહેજે સરી રહે છે. કારણ કે એવા સાધકની ભૂભિકા જ એવી સહજ થઈ જાય છે. આવા સાધકને આટલી સહજતા કંઈ એકદમ નથી મળી હોતી, એણે આ સહજ દશાની પૂર્વે ઘણાં કડક ત્યાગ, વ્રત, નિયમાદિ કર્યા જ હોય છે એ વાત પણ કોઈ ન ભૂલે. આટલું કહ્યા પછી હવે અર્જુનને શ્રીકૃષ્ણ મહાત્મા પોતે જે કહેવા માગે છે તે યોગના રહસ્યની વાત એક જ શ્લોકમાં કહી દે છે :
कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन । मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते संगोऽस्त्वकर्मणि ॥४७ ।। योगस्थः कुरु कर्माणि संग त्यक्त्वा धनंजय । सिद्धयसिद्धयोः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते || ४८ ॥ કમેં તારો અધિકાર, કર્મફળે કદી નહીં; ન હો કર્મફલાર્થી તું, ન હો સંગી અકર્મનો. ૪ ૭ યોગનિષ્ઠ રહી કર્મો, કર આસકિતને તજી;
સમો સિદ્ધિ-અસિદ્ધિમાં, સમત્વ યોગલક્ષણ. ૪૮ (મેં તને વેદોકત શુભાશુભ કર્મોથી નિર્લેપ રહેવાની વાત કરી, એથી તું ક્રિયામાત્રને છોડી દેવાનું રખે સમજી લેતો. આ યોગમાં ક્રિયાઓ સમૂળગી છોડવાની તો વાત જ નથી. ઊલટી ક્રિયાઓ તો ખાસ કરવાની છે, પણ તે સમભાવપૂર્વક આસકિત રાખ્યા વગર કરવાની છે. તું કહીશ કે કર્મ કરવાનું કહો છો ને વળી આસકિત તજવાનું કહો છો તો એ બે વાતને કેમ બને? હું એનો ખુલાસો કરું છું તે સાંભળ : પુરુષ જ્યાં લગી કર્મ સાથે અથવા સાંખ્યા પરિભાષામાં કહું તો પ્રકૃતિ સાથે જોડાયો છે, ત્યાં લગી પ્રકૃતિ પોતે કાર્યહેતુક હોઈને કાર્ય વિના એને ચાલતું જ નથી એટલે કર્મ કરવાં એમાં પુરુષને દોષ નથી, પણ કર્મજન્ય જે સુખદુઃખાદિ ફળોનો ભોગવટો પુરુષ કરવા મંડી જાય છે, ત્યાં જ દોષ લાગે છે. પરંતુ આ રહસ્યને નહિ જાણનારા કેટલાક મનુષ્યો સમૂળગી ક્રિયા
