________________
અધ્યાય બીજો
૭૫
વિવેકબુદ્ધિની ગળણીથી તપાસી સાર સાર લેવાનું ન ચૂકે. કારણ કે લોકાભિપ્રાય બદલાવામાં આપણો હૃદયપડઘો પણ કેટલીક વાર સાચે જ કારણરૂપ હોય છે. જો કે દરેક લોકાભિપ્રાયમાં પોતાનો હૃદયપડઘો કારણભૂત જ હોય, એમ એકાંતે ન કહેવાય – કારણ કે લોકાભિપ્રાયમાં લોકદષ્ટિ પ્રધાનપણે હોય છે, પણ અહીં તો એટલું જ કથિતવ્ય છે કે લોકાભિપ્રાય આંખ આડે કાન કરવા જેવી ચીજ નથી. વળી લોકમાં પણ જ્યારે આપણા નિકટના ગણાતા સાથીઓ વિરુદ્ધ પડી જાય ત્યારે તો વિવેકબુદ્ધિથી તપાસવું જ જોઈએ, એ ન તપાસાય, તો પોતાનો માર્ગ ખરો જ છે, એમ નિશ્ચયે માની લેવામાં ઉતાવળ થાય છે એમ લાગે છે. વળી આપણા નિર્ટના સાથીઓ; સાથી બન્યા હોય છે, તેમાં કોઈને કોઈ પ્રકારનું આપણા અને એમના વચ્ચેનું સમાન તત્ત્વ હોય, એ મુખ્ય કારણ છે, આ મુખ્ય કારણે જોડાયેલા સંબંધ એકાએક છૂટી જવામાં બે કારણો હોય છે. (૧) કુદરતી અકસ્માત (૨) આપણો કે એમનો દિશાપલટો. કુદરતી અકસ્માતને તો આપણે એક અપેક્ષાએ અનિવાર્ય માનીએ, પણ દિશા પલટાને તો આપણે બરાબર ચકાસવો જોઈએ. એને ચકાસવાની એક રીત એ કે જો આપણો દિશાપલટો સત્ય જ હોય, તો અગાઉ કહ્યા પ્રમાણે એમાં વિષાદ, રુદન વગેરે ન હોય, પણ પ્રસન્નતા, શાંતિ, સંતોષ, પ્રેમ વગેરે હોય. અને આમ હોઈને સાથીઓને કાં તો ધૂતકારવાનો પ્રસંગ ન આવે અને કદાચ આવે તો તે પ્રસંગ કડવો ન બને, પણ પાછળથી ઊલટો વધુ મીઠો બને. અર્જુનની અત્યારની સ્થિતિને આ રીતે ચકાસતાં શ્રીકૃષ્ણ મહાત્મા નપાસ ઠરાવે છે અને અર્જુનને માટે આ રીતે યુદ્ધ છોડે તો એથી પણ આકરી બીજી કસોટી આવવાનું સૂચવતાં કહે છે:
अवाच्यवादांश्च वहून्वदिष्यंति तवाहितः । निंदंतस्तव सामर्थ्य ततो दुःखतरं नु किम् ॥ ३६ ॥ ન બોલ્યાના ઘણા બોલો, બોલશે અહિતેચ્છુઓ;
તારા સામર્થ્યને નિંદી, આથી દુઃખ કયું વધુ? ૩૬ (અને ભલા, અર્જુન ! જ્યારે લોકાપવાદ ખૂબ ફેલાશે અને તારા નિકટના સાથીઓ, ઉપર કહ્યું તે પ્રમાણે કહી કહીને તને હલકો પાડી દેશે, ત્યારે શું દુર્યોધન જેવા કે જે તારા ભલામાં રાજુ જ નથી અને હંમેશાં તારું બૂરું જ તાકી રહ્યા છે, એમને આવો મોકો મલ્યા પછી કંઈ બાકી મેલશે કે?) તે તારું અહિત જોવા તલસી રહેલાઓ તો (જોયો નપુંસક, એ તો અમે પહેલેથીજ જાણતા હતા. એને તો
