________________
ખંડ બીજો
કોઠ ચાતુર્માસ દરમિયાન પ્રભાતનાં પ્રવચનો
‘તપ’
પ્રાતઃપ્રાર્થના પછી તપ ઉપર બોલતાં મહારાજશ્રીએ જણાવ્યું હતું કે; ગીતામાં તપના ત્રણ પ્રકાર બતાવવામાં આવ્યા છે. કાયિક, વાચિક અને માનસિક.
દેવ, દ્વિજ, ગુરુ અને પ્રાજ્ઞ કે જેમણે રાગ અને દ્વેષને ઓછાવધતાં અંશે જીત્યાં છે તથા કામ અને ક્રોધને દબાવ્યાં છે, તેમનું પૂજન, તથા પવિત્રતા અને સરળતા જેમનામાં સહજ હોય, બ્રહ્મચર્ય અને અહિંસા જેનું મુખ્યબિંદુ હોય, એવા ગુણીને શારીરિક તપવાળો કહી શકાય.
સાચું છતાંય કોઈને ઉદ્વેગ ન થાય તેવું વાક્ય બોલે. અને એ વાક્ય પણ બીજાને હિતકારી હોય. કેટલીક વાર માણસ સત્ય બોલે છે ખરો પણ એ વાણીમાં મધુરતા નથી હોતી. તો તે શલ્યનું કામ કરે છે. તેવી જ રીતે સાચું લાગતું હોય છતાં સામાને ખોટું લાગશે, એમ માનીને મૌન રહે તોપણ ફરજ ચૂક્યો ગણાય. વળી સ્વાધ્યાય અને શાસ્ત્રનો અભ્યાસી હોય એવા માણસને વાણીના તપવાળો કહી શકાય.
જેનું મન પ્રસાદમય છે, જેના મુખ ઉપર સૌમ્યતા ઝળકે છે, ગમે તેવા પ્રસંગોએ જે ખિન્ન કે ખુશ થતો નથી. ઈશ્વરની કૃતિ કે કર્મનો બદલો માની પ્રસન્નચિત્ત રહે છે, વળી મૌની હોય, બે વાક્યથી પતતું હોય તો ચાર ન બોલે, કહેવા કરતાં સહેવામાં કે કરવામાં વધુ માનતો હોય, આત્મસંયમી હોય અને ભાવની શુદ્ધિવાળો હોય, અંદર ખરાબ ભર્યું હોય તો બહાર સારું ન બતાવે, કે ખોટી ખુશામત ન કરે, આવા માણસને માનસિક તપવાળો કહી શકાય.
આમ તપના પ્રકાર કહ્યા છે પણ કોઈ એક તપને સાંગોપાંગ પૂર્ણ નથી કહ્યું. બધાં એકબીજા સાથે સંબંધ ધરાવે છે. કાયિક તપ હોય અને વાચિક ન હોય તો ન ચાલે; તેવી જ રીતે વાચિક તપ હોય પણ માનસિક ન હોય, તો પણ ન ચાલે. આ ઉપરાંત મનને વિકલ્પોમાંથી સહજ અટકાવી શકાય તે પણ એક પ્રકારનું તપ જ છે. આ રીતે જોતાં બધાં તપની વાત કરી; પણ ઉપવાસને તપની હરોળમાં મૂકવાની વાત ક્યાંય નથી આવી, એ વિચારવા જેવું છે. સમાજ આજે ઉપવાસ ઉપર ખૂબ ભાર મૂકે છે અને તેને જ તપ માનીને સંતોષ મેળવે છે. વૈષ્ણવસમાજ ફળાહાર કે એવું
સાધુતાની પગદંડી
૫૯
