________________
પહેલાં દેશમાં ખૂબ જ અનાજ પાકતું. એક ખેડૂતને મેં કહ્યું : “કેમ ઓણ તો બહુ સારું પાડ્યું છે. ખેડૂતે રડતે અવાજે કહ્યું : “બળ્યું એ પાક્યું.” ભાવ
ક્યાં છે ? હવે ભાવ પણ છે છતાંય ખેડૂતનું મોં તો રડતું જ છે. કારણ કે ધાનથી સંતોષ નથી. એનો તો રૂપિયા જોઈએ છે. રૂપિયા પણ મળે છે પણ તે હાથમાં રહેતા નથી. એટલા માટે જ ગાંધીજીએ દેશની સાચી નાડ પારખી હિંદને નીચેનો કાર્યક્રમ સૂચવ્યો હતો.
(૧) તમે તમારા ગૃહઉદ્યોગો શરૂ કરો.
(૨) છોકરાંને રચનાત્મક કામ દ્વારા કેળવો અને એવી રીતે ભણાવો કે જેથી ભણીને તમારા કામમાં ખપ લાગે.
(૩) તમે તમારું આરોગ્ય તમારા હાથમાં લો. હજારો રૂપિયા ખર્ચવા છતાંય જે મરવાના છે તે મરે જ છે. એટલે એવું જીવો કે માંદગી ઓછામાં ઓછી આવી, અને છતાં રોગ આવે તો રામનું નામ લો.
(૪) કોર્ટ કે વકીલને બારણે ન જાઓ.
અંતમાં પૂ. સંતબાલજીએ પૂ. રવિશંકરદાદાની સલાહ જીવનમાં ઉતારવા વિનંતી કરી. ગામડાંમાં વેપારી, ખેડૂત, મજૂર અને વસવાયાં એક થઈને સંપસલાહથી જીવતા થાય તો આપણો દેશ બધી રીતે સમૃદ્ધ થઈ જશે.
કોંઠનું ચાતુર્માસ હવે પૂરું થવા આવ્યું હતું. મહારાજશ્રીનો નિવાસ છેલ્લા બેત્રણ દિવસથી એક અદાલતના દેખાવ જેવો બની ગયો હતો. બહારગામના અને તેમાંય મોટા ભાગે ગામના લોકો જુદા જુદા પ્રશ્નો લઈને ન્યાય મેળવવા આવતા રહેતા હતા. તેમાં વિધવા બહેનો પણ હતાં. તે સૌ ઠીકઠીક સંતોષ લઈને છૂટાં પડતાં હતાં. વિદાયની આગલી રાત્રે આખા ચાતુર્માસનું સરવૈયું કહી બતાવ્યું હતું. તેમાં ખાસ કરીને ગામે મહેમાનો માટે ભોજનની જે વ્યવસ્થા કરી હતી તે બદલ પોતાનો સંતોષ વ્યક્ત કર્યો. જમાડવા માટે લોકોએ પોતપોતાની શક્તિ મુજબ થોડા થોડા દિવસો વહેંચી લીધા હતા. આથી એક લાભ એ થયો કે કોઈ એક વ્યક્તિને માથે બોજો ન પડ્યો. અને કુટુંબનાં નાના મોટા સૌ સાથે ગાઢ પરિચય થયો. આ રીતે સમાજવાદની એક સુંદર કલ્પના રજૂ કરે છે. પોતાની જુદી જુદી પ્રવૃત્તિઓ જેવી કે હરિજન પ્રવૃત્તિ, ગૌચર,
પક
સાધુતાની પગદંડી
