________________
પર
સમ્યજ્ઞાનદીપિકા
ઉઠાવીને આને આપી દે. અર્થાત્ રાજા પરવસ્તુને આપવાનો હુકમ કરે છે પરંતુ પોતાના સ્વભાવ, લક્ષણને આપવાનો હુકમ નથી કરતો. એ જ પ્રમાણે સ્વસ્વરૂપ સ્વાનુભવગમ્ય સમ્યજ્ઞાનમયી સ્વભાવવતુ પોતાના વસ્તુપણાને ન તો કોઈને આપે છે કે ન કોઈની પાસેથી સ્વસ્વરૂપ સ્વાનુભવગમ્ય સમ્યજ્ઞાનમયી વસ્તુત્વ સ્વભાવને લે છે. ભાવાર્થ - સ્વસ્વરૂપ સ્વાનુભવગમ્ય સમ્યજ્ઞાનમયી સ્વભાવમાં પુદ્ગલાદિક જડ અજ્ઞાનમયી વસ્તુનો લેવા-દેવાનો વ્યવહાર સંભવતો નથી. જેમ સૂર્યમાં પ્રકાશગુણ સૂર્યના સ્વભાવથી જ છે, તેમ જ વસ્તુમાં દેખવા, જાણવાનો ગુણ સ્વભાવથી જ છે તે વસ્તુ દ્રવ્યકર્મ, ભાવકમ, નોકર્મને માત્ર જાણે જ છે પણ દ્રવ્યકર્મ, ભાવકર્મ, નોકર્મને કરતી નથી કારણ કે જ્ઞાન, અજ્ઞાનને પરસ્પર અંધકાર-પ્રકાશવત્ અંતરભેદ છે તથા જ્ઞાન, અજ્ઞાનને પરસ્પર જલ-કમળવત્ મેળ છે. વિચાર કરો! આ દ્રવ્યકર્મ, ભાવકર્મ, નોકર્મ છે તે સ્વભાવથી જ અજ્ઞાનવસ્તુના ભેદ છે. તેનો કર્તા કેવલ જ્ઞાનસ્વભાવમાં કોણ છે? વળી, જે આ જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ કર્મ છે તે બધાંય પુગલદ્રવ્યનાં પરિણામ છે તેને કેવલ જ્ઞાનમયી આત્મા કરતો નથી. જે માત્ર જાણે છે, તે જાણે જ છે. નિશ્ચયથી જ્ઞાનાવરણીયરૂપ પરિણામ છે તે, જેમ દહીં, દૂધ, ગોરસમાં વ્યાપ્તરૂપ ખાટાં, મીઠાં પરિણામ છે તેમ–પુગલદ્રવ્યમાં વ્યાપ્તપણા વડે થતાં પુદ્ગલદ્રવ્યનાં જ પરિણામ છે. જેમ ગોરસની નિકટ બેઠેલો પુરુષ ગોરસનાં પરિણામને દેખે, જાણે છે, તે જ પ્રમાણે આત્મા જ્ઞાનમયી છે તે પુદ્ગલનાં પરિણામોનો જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા છે પણ અષ્ટ કર્માદિકનો કર્તા નથી. તો શું છે? જેમ ગોરસની નિકટ બેઠેલો પુરુષ તેને દેખે છે, તે દેખવારૂપ પોતાના પરિણામને–જે પોતાથી વ્યાપ્તપણારૂપ થતો થકો તેને–વ્યાપીને દેખે જ છે; તે જ પ્રમાણે આત્મા, પુદ્ગલપરિણામ છે
