________________
ભેદજ્ઞાન વિવરણ
૧૬૩ સ્પર્શ આઠ, રસ પાંચ, વર્ણ પાંચ, ગંધ બે (એ સર્વ) આત્મા નથી, કારણ કે એ સ્પર્શાદિક પુદ્ગલ - અચેતન - જડ છે, માટે આત્માને અને અચેતન પુદ્ગલને ભેદ છે. વળી, શબ્દ, બંધ, સૂક્ષ્મ, સ્થળ, સંસ્થાન, મેદ, અંધકાર, છાયા, આતપ અને ઉદ્યોત (એ સર્વ) પણ આત્મા નથી, . કારણ કે એ શબ્દ - બંધાદિક પુદ્ગલની પર્યાયો છે માટે આત્માને અને શબ્દ - બંધાદિકને ભેદ છે. એ જ રીતે તન, મન, ધન, વચન એ (પણ) આત્મા નથી. યથા -
(દોહરો) તનતા મનતા વચનતા જડતા જડસે મેલ; લઘુતા ગુરુતા ગમનતા, યે અજીવકા ખેલ.
- સમયસાર નાટક. અર્થાત્ આત્મા અજીવ નથી માટે આત્માને અને એ તન, મનાદિકને ભેદ છે.
- ભાવાર્થ - જેમ સૂર્યના પ્રકાશને અને અમાવસ્યાની મધ્યરાત્રિના અંધકારને અત્યંત ભેદ છે, તે જ પ્રમાણે આત્મા અને અનાત્માને ભેદ છે. તન, મન, ધન, વચન કોઈ અન્ય છે અને આત્મા કોઈ અન્ય છે. મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત, અહંકાર અને અંતઃકરણ કોઈ અન્ય છે તથા આત્મા કોઈ અન્ય છે. તું, હું, આ, તે અને સોડહં એ કોઈ અન્ય છે તથા આત્મા કોઈ અન્ય છે. યોગ, યુક્તિ, જગત, લોક, અલોક કોઈ અન્ય છે અને આત્મા કોઈ અન્ય છે. બંધ, મોક્ષ, પાપ, પુણ્ય કોઈ અન્ય છે અને આત્મા કોઈ અન્ય છે. જૈન, વૈષ્ણવ, બૌદ્ધ, નૈયાયિક, વૈશેષિક, મીમાંસક, વેદાંતી કોઈ અન્ય છે અને આત્મા કોઈ અન્ય છે. તેરાપંથ, મેરાપંથ, તેનો પંથ, આનો પંથ, વીસપંથ, ગુમાનપંથ, નાનકપંથ,
