________________
ભેદજ્ઞાન વિવરણ
૧૬૧ ક્રોધાદિમાં જ હોય છે. વળી, ક્રોધાદિકમાં અથવા કર્મ, નોકર્મમાં જ્ઞાન નથી અને જ્ઞાનમાં ક્રોધાદિક અથવા કર્મ, નોકર્મ નથી, કારણ કે જ્ઞાનને અને ક્રોધાદિકને તથા કર્મ, નોકર્મને પરસ્પર સ્વરૂપનું અત્યંત વિપરીતપણું છે; તેનું સ્વરૂપ એક નથી તેથી (તેમાં) પરમાર્થરૂપ આધાર-આધેય સંબંધનું શૂન્યપણું છે. વળી, જેમ જ્ઞાનનું જાણનક્રિયારૂપ જાણપણું સ્વરૂપ છે તેમ (તેનું) ક્રોધાદિરૂપ ક્રિયાપણું પણ સ્વરૂપ નથી; તથા જેમ ક્રોધાદિકનું, ક્રોધાદિપણું આદિ ક્રિયાપણું સ્વરૂપ છે તેમ (તેનું) જાણનક્રિયારૂપ પણ સ્વરૂપ નથી. કોઈ પણ પ્રકારથી જ્ઞાનને ક્રોધાદિ ક્રિયારૂપ પરિણામસ્વરૂપ સ્થાપી શકાતું નથી તેથી જાણનક્રિયાને અને ક્રોધાદિરૂપક્રિયાને સ્વભાવના ભેદથી પ્રગટ (ભિન) પ્રતિભાસમાનપણું છે. અને સ્વભાવના ભેદથી જ વસ્તુનો ભેદ છે એવો નિયમ છે, માટે જ્ઞાનને અને અજ્ઞાનસ્વરૂપ ક્રોધાદિકન– આધારઆધેયભાવ નથી. અહીં દષ્ટાંતથી વિશેષ કહે છે -
જેમ આકાશ દ્રવ્ય એક જ છે તેને પોતાની બુદ્ધિમાં સ્થાપી (આકાશનો) આધાર-આધેયભાવ કલ્પીએ તો આકાશ સિવાયના શેષ અન્ય દ્રવ્યોમાં તો અધિકરણરૂપ આરોપણનો નિરોધ થયો, તેથી બુદ્ધિમાં ભિન આધારની અપેક્ષા તો ન રહીં. હવે જ્યારે ભિન્ન આધારની અપેક્ષા ન રહી ત્યારે બુદ્ધિમાં એ જ ઠર્યું કે જે આકાશ છે તે એક જ છે, અને તે આકાશમાં જ પ્રતિષ્ઠિત છે, આકાશનો આધાર, અન્ય દ્રવ્ય નથી, પોતે પોતાનો આધાર છે. એ પ્રમાણે ભાવના કરવાવાળાને અન્યનો અન્યને આધાર-આધેયભાવ પ્રતિભાસતો નથી. એ જ પ્રમાણે જ્યારે એક જ જ્ઞાનને પોતાની બુદ્ધિમાં સ્થાપી આધાર-આધેયભાવ કલ્પવામાં આવે તો ત્યાં બાકીનાં અન્ય દ્રવ્યોમાં આરોપણ કરવાનો નિરોધ થયો અને તેથી
