________________
રાજા મંત્રીશ્વર સમ્બોધ તરફ નજર કરે છે. હંમેશા સેનાપતિ આવેશવાળા અને ઉતાવળા જ હોય છે જ્યારે મંત્રીશ્વર ઠરેલ અને શાંત હોય છે. મંત્રીશ્વર મુત્સદી, વિચક્ષણ, અને સમયજ્ઞ છે. તુરંત જ તેમણે બાજી સંભાળી લીધી. સમયસૂચકતા વાપરીને સેનાપતિના ઉત્સાહને પ્રોત્સાહન આપે છે, સાહસના તેમજ હિંમતના વખાણ કરે છે. સૈન્ય તેમજ પ્રજાજનોને તૈયાર થવાનો આદેશ પણ આપે છે. વાત કરતાં કરતાં ઠંડે કલેજે પાણી ફેરવે છે. કહે છે –
प्रस्तावरहितं कार्यं नारभेत विचक्षणः ।
સેનાપતિજી, તમારી વાત સાચી છે. પરંતુ યુદ્ધ કરવાનો અત્યારે સમય નથી. અવસર આવે શત્રુને જેર કરવો, તે જ યોગ્ય છે. અત્યારે તો સામાપક્ષે ખબર જ છે કે ચારિત્રરાજનું સૈન્ય આવશે, તેથી તૈયારી કરી જ લીધી હશે. થોડોક સમય રાહ જુઓ, અવસર આવે ઘા-પ્રહાર કરવામાં જીત મળશે. અન્યથા હારનો કડવો ઘૂંટડો પીવો પડશે. આ રીતે પ્રજાજનોને શાંત કરી દીધા. આનું નામ વિચક્ષણતા, સમયસૂચકતા. આવી વાત તો યુદ્ધનીતિના નિપુણ પુરુષોના મુખમાં જ શોભે છે. તે પછી આ ગુરુભગવંતે યુદ્ધનીતિના ૬ ગુણો, ૫ અંગો, ૩ શક્તિ, ૩ ઉદયસિદ્ધિ, ૪ નીતિ, ૪ પ્રકારે રાજવિદ્યા - આ દરેક પ્રકારનું અતિવિશદ વર્ણન કર્યું છે.
આ બધી વાતો વાંચીએ ત્યારે “અભુત” સિવાય કોઈ શબ્દ જ ન નીકળે.
રાજનીતિ – રાજનીતિના જાણકાર હતા. ગ્રંથમાં ઠેર-ઠેર રાજનીતિની વાત આવે છે. રાજ્ય ચલાવવા સામ-દામાદિ નીતિનો ઉપયોગ કરવો પડે છે. રાજય સલામતી માટે પડોશી મિત્રો સાથે મૈત્રી રાખવી પડે છે. મોહરાજા રાજ્યરક્ષા માટે
64
