________________
આયુર્વેદ - અનેક વૈદક ગ્રંથોનો સાર અહીં મૂકવામાં આવ્યો છે. અનેક પ્રસંગો છે પણ, એક પ્રસંગ જોઈએ.
છઠ્ઠા પ્રસ્તાવની વાત છે. હરિકુમારને મદનવર થાય છે. તેથી હરિકુમાર નિદ્રા લઈ શકતો નથી, નથી જમી શકતો, નથી શાંતિથી વાત કરી શકતો. બસ, પથારીમાં આળોટ્યા કરે છે. મન ભમ્યા કરે છે. કોઈ વાત કરે તો મન બીજે જ ભટકતું હોય છે. ત્યારે ધનશેખર વૈદ્યરાજને બોલાવે છે. રોગનિવારણનો ઉપાય પૂછે છે. તે વખતે વૈદ્યરાજ વૈદક શાસ્ત્ર કહે છે. अजीर्णप्रभवा रोगास्तच्चाऽजीर्णं चतुर्विधम् । आमं विदग्धं विष्टब्धं रसशेषं तथापरम् ॥
आमे सदृशगन्धः स्याद्विदग्धे धूमगन्धता । विष्टब्धे गात्रभङ्गश्च रसशेषेऽन्नद्वेषता ॥
आमेषु वमनं कुर्याद् विदग्धे चाऽऽम्लकं पिबेत् । विष्टब्धं स्वेदनं कुर्याद् रसशेषे तथा स्वपेत् ॥
અજીર્ણ ચાર પ્રકારે છે. તેની નિશાની તેમજ તેને દૂર કરવાના ઉપાય જણાવે છે. આમ અજીર્ણ - જે વસ્તુ જગ્યા હોય તેના જેવી જ ગંધ આવે. વિદગ્ધ અજીર્ણ - ધૂમાડાની ગંધ જ આવ્યા કરે. વિષ્ટબ્ધ અજીર્ણ - શરીર તૂટે, આળસ આવે, બગાસાં આવ્યા કરે. ૨સશેષ અજીર્ણ - અન્ન ઉપર દ્વેષ - અરુચિ થાય. આહાર જોતાં જ મુખ બગડી જાય.
હવે, અજીર્ણને દૂર કરવાના ઉપાય બતાવે છે - આમ અજીર્ણ થાય તો વમન કરાવવું, પેટ સાફ કરાવવું. વિદગ્ધ અજીર્ણ થાય તો છાશ પીવડાવવી. વિષ્ટબ્ધ અજીર્ણ થાય તો શેક કરવો, નાશ લેવો. રસશેષ અજીર્ણ થાય તો ઊંઘી જવું.
54
