________________
ન પ્રમાણ છે. તેની પિરિધ ( ઘેરાવા ) એક કરોડ બે તાળીશ લાખ ત્રીસ હજાર ખસે એગણુષચાશ (૧૪૨૩૦૨૪૯) ચેાજનથી પણ થાડી વધારે છે. જે વાસ્તવિક દૃષ્ટિએ સિદ્ધિને વિચાર કરવામાં આવે તે તે સકળ કર્મીના ક્ષયરૂપ જ છે, અથવા જેટલા આકાશરૂપ સ્થાનમાં સિદ્ધ ભગવંતા વસે છે તે સ્થાનને સિદ્ધિ કહે છે. પણ અહીં “ સિદ્ધિ ” પદ વડે ઇષાભારા સિદ્ધ શિલા—પૃથ્વી જ ગ્રહણ કરવામાં અવેલ છે; કારણ કે તે સિદ્ધોના અધારભૂત આકાશરૂપ સ્થાનની પાસે આવેલી છે. “ સ્થિ પુળ સે અંતે” તેથી તે અંતવાળી ( સાન્ત) છે આ રીતે દ્રવ્યથીસિદ્ધિ અને ક્ષેત્રથીસિદ્ધિ અન્ત યુક્ત છે. ૮ હ્રાહકો ન સિદ્દી ન ચાર્ન બન્ની ” કાળની અપેક્ષાએ સિદ્ધિની સાતતા અને અનંતતાના વિચાર કરવમાં આવે તે તેની અનંતતા જ સાબિત થાય છે કારણ કે ભૂતળમાં એવા કોઈ પણ સમય ન હતા કે જ્યારે તેનું અરિતત્વ ન હોય जाव न कयाइ न भवइ, न कयाइ न भविરજ્ઞરૂ, ત્રિમુ ચ, મવરૂ ચ, અત્રિÇરૂચ, યુવા, નિચા, સાપ્તા, વચા, અચા, અવટ્રિયા વિશ્વા ” કાળની અપેક્ષાએ ભૂતકાળમાં સિદ્ધિનું અસ્તિત્વ હતું, વર્તમાન કાળમાં પણ છે અને ભવિષ્યમાં પણ રહેશે. કારણ કે તે ધ્રુવ નિયત શાશ્વત, અક્ષય, અન્યય, અવસ્થિત અને નિત્ય છે. “ માવો ચ ના હોયજ્ઞ સહા માળિયા !' ભાવની અપેક્ષાએ લેાકની અનંતતા જે રીતે સાબિત કરવામાં આવી છે, એજ રીતે સિદ્ધિની પણ અનંતતાનું પ્રતિપાદન કરી શકાય છે. આ રીતે ભાવની અપેક્ષાએ સિદ્ધિ અનંત વણુ, ગંધ, રસ, સ્પ અને સ્થાન પર્યાયરૂપ છે; તે અનત ગુરુલઘુપર્યાયરૂપ છે, અનંત અગુરુલઘુ પર્યાયરૂપ છે. તેને કદી અંત નથી. આ રીતે “ નો બિટ્ટી સ ાંતા, ક્ષેત્તો લિગ્ની ણ થતા ” ડૂબ્યની અને ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સિદ્ધિ અન્તયુક્ત ( સાન્ત ) છે. પશુ “ હાજો સિદ્ધી અનંતા, મારો સિદ્ઘો બળતા ” અને ભાવની અપેક્ષાએ સિદ્ધિ અનત છે. હું સ્કન્દ ! તમારા ત્રીજા પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં આ પ્રમાણે ઉત્તર છે.-દ્રવ્ય અને કાળની અપેક્ષાએ સિદ્ધિ સાન્ત છે, પણ કાળ અને ભાવની અપેક્ષાએ સિદ્ધિ અનત ( અન્તરહિત ) છે. આ રીતે ત્રીજા પ્રશ્નનું સમાધાન કરવામાં આવ્યું છે.
કાળ
“ ≠નિ ચ તે અંત્યા ! ના f બળ'ને feઢે ' હું સ્કન્દૂક ! તમારા મનમાં એવી શકાકાંક્ષા વગેરે ઉદ્ભવેલ છે કે “સિદ્દ” સાન્ત (અન્ત યુક્ત) છે કે અનંત (અંત રહિત) છે ? ” તે તેનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે-ડે સ્કન્દક ! દ્રવ્યની અપેક્ષાએ, ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ, કાળની અપેક્ષાએ અને ભાવની અપે. ક્ષાએ એમ ચાર પ્રકારે મેં સિદ્ધની પ્રરૂપણા કરી છે. “ સ્વ્વો ` ને વિષેસંતે '' દ્રવ્યની અપેક્ષાએ એક સિદ્ધ સાન્ત અન્ત સહિત છે. એટલે કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૨
૧૯૨