________________
ચાર્વાક મત કે સ્વરૂપના કથન
પૂર્વ સૂત્રમાં વિપરીત પ્રરૂપણ કરનારાઓનું સ્વરૂપ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું હવે સૂત્રકાર ચાર્વાક (નાસ્તિક) મતના સ્વરૂપનું વર્ણન “વંતિ” ઈત્યાદિ સૂત્ર દ્વારા કરે છે. “સતિ” ઇત્યાદિ– ' ) | શબ્દાર્થ–“-” આ લેકમાં “gm-pષ કેઈ કેઈએ ઉન્ન-ન' પાંચ મણા -મઠ્ઠામૂતાનિ મહાભૂતો “સંત-ક્ષત્તિ છે. તેમ કહ્યું છે. “gવી-gવવી પૃથ્વી “ગજ-ગાણઃ પાણી અને તેના તેજ “વા-વાસુ પવન “રાજા” અને “રાજાશiાનામારાઇઝમાનિ પાંચમું આકાશપ ણા
અન્વયાર્થ– કેટલાક ભૂતવાદીઓની માન્યતા અનુસાર આ લેકમાં પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ, વાયુ અને આકાશરૂપ પાંચ મહાભૂત છે. આ પાંચ મહાભૂતનું અનાદિ કાળથી આ લેકમાં અસ્તિત્વ છે. છા
ટીકાર્ચ-પાંચ મહાભૂતનું આ લોકમાં અસ્તિત્વ છે. તેઓ સર્વવ્યાપી હોવાને કારણે તેમને “મહાન” વિશેષણ લગાડવામાં આવ્યું છે. આ લેકને કઈ પણ ભાગ એ નથી કે જ્યાં આ પાંચ મહાભૂત વિદ્યમાન ન હોય. આ કથન દ્વારા ભૂતને અભાવ માનનારાના મતનું ખંડન કરવામાં આવ્યું છે. બૃહસ્પતિને મતના અનુયાયીઓએ (ભૂતવાદીઓ એ) પિતે જ આ માન્યતાને સ્વીકાર કર્યો છે અને અન્ય મતવાદીઓની સમક્ષ તેમણે પોતાની આ માન્યતાનું પ્રતિપાદન કર્યું છે. હવે તે પાંચ મહાભૂત કયા કયા છે, તે પ્રકટ કરવામાં આવે છે– (૧) કાઠિન્ય રૂપ પૃથ્વી, (૨) દ્રવતા લક્ષણવાળું જળ, (૩) ઉષ્ણ સ્વરૂપવાળું તેજ, (૪) ચલન સ્વભાવવાળે વાયુ અને (૫) પિલાણ લક્ષણવાળું આકાશ. આ પ્રકારે આકાશને પાંચમું મહાભૂત કહેવામાં આવેલ છે.
આ પાંચ મહાભૂતોને કેઈ નિષેધ કરી શકે તેમ નથી, કારણ કે તેઓ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે અને જાણીતા છે. જો કે ચાર્વાકમત પ્રમાણે પૃથ્વીથી લઈને વાયુ પર્યંતના ચાર જ મહાભૂત માનવામાં આવ્યા છે, (કહ્યું પણ છે કે “ચાર ભૂતામાંથી જ ચૈતન્યની ઉત્પત્તિ થાય છે), છતાં પણ અહી ભગવાને ચાર્વાકને પાંચ મહાભૂત વાદી કહ્યા છે તેનું કારણ એ છે કે ચાર્વાક એક નહીં પણ ઘણું જ હોવા જોઈએ. કઈ પાંચ મહાભૂતવાદી ચાર્વાક પણ થયે હશે, તે કારણે ભગવાને ઉપર પ્રમાણે કથન કર્યું છે. પાંચ મહાભૂતવાદી ચાર્વાકના મતને પ્રદર્શિત કરવા નિમિત્ત ઉપર્યુક્ત કથન કરાયું છે. સાંખ્ય આદિએ તે મહાભૂત પાંચ હોવાની માન્યતાને સ્વીકાર કરે જ છે પાછા
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૨૫
