________________
ટીકાથ - જે માણસ જાણી જોઈને મનથી હિંસા કરે છે એટલે કે શરીર વડે હિંસા કરતો નથી માત્ર મગ દ્વારા જ પ્રાણીના વધનો વિચાર માત્ર જ કરે છે પરંતુ શરીર દ્વારા પ્રાણીના અવયવનું છેદન ભેદન કરતા નથી, તેનું કાર્ય બબ્ધજનક હોતું નથી, આ “પરિચિત્ત નામને પહેલે ભેદ છે. તે ૧૫
અને જે અજ્ઞાની મનુષ્ય મનના વ્યાપાર વિના જ એટલે કે અજાણતા જ કામના વ્યાપાર માત્ર દ્વારા જ હિંસા કરે છે તેના દ્વારા પણ મનોવ્યાપાર ચાલતું ન હોવાને કારણે તેનું તે કાર્ય બન્ધજનક હોતું નથી આ “અવિપચિત” નામનો બીજો ભેદ છે (૨) બદ્ધ સિદ્ધાન્તમાં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે ચાર પ્રકારના કાર્યથી કર્મને બન્ધ થઉં નથી પરિજ્ઞોપચિત અને અવિજ્ઞોપચિત નામના બે પ્રકારે તે સૂત્રકારે ગાથાના પૂર્વાર્ધમાં પ્રકટ કરી દીધાં છે બાકીના બે પ્રકાર ઈર્યાપથ અને સ્વપ્નાન્તિક “ચ” પદ દ્વારા ગ્રહણ કરાયા છે. ' આ પદને અર્થ ગમન થાય છે. રસ્તા પર ચાલતી વખતે ઉપયોગ વિના જ જીવોની જે હિંસા થઈ જાય છે, તેના દ્વારા પણ કમને ઉપચય થતો નથી, કારણ કે “ આ જીવનો વધ ક આ પ્રકારના મનોયોગનો ત્યાં અભાવ રહે છે આ ઈર્યાપથ ” નામને ત્રીજો પ્રકાર છે (૩) હવે સ્વપ્નાન્તિક નામના ચોથા ભેદનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે સ્વમમાં જેનું જે છેદન ભેદન કરવામાં આવે છે તેના દ્વારા પણ કમને બન્ય થતું નથી, કારણ કે ત્યાં કાયિક વ્યાપારને અભાવ રહે છે જેવી રીતે સ્વમમાં ભજન કરનાર તૃપ્તિ પામી શક્તો નથી તેનું પેટ તે ખાલી જ રહે છે એજ પ્રમાણે સ્વમમાં કરાયેલ હિંસા આદિ કૃત્ય કર્મબન્ધના જનક હોતા નથી કારણ કે તે પ્રકારનાં કાર્યોમાં કાયના વ્યાપારને અભાવ હોય છે સ્વમમાં રાજ્યની પ્રાપ્તિ થાય કે ભિક્ષાની પ્રાપ્તિ થાય તે વ્યક્તિને વાસ્તવિક રીતે તે કઈ લાભ કે હાનિ થતી નથી આ સ્વમાન્તિક નામને ચે ભેદ સમજ (૪)
બદ્ધો એમ માને છે કે પૂર્વોક્ત ચાર કારણોને લીધે કર્મબન્ધ થતો નથી તે તેમની માન્યતા અનુસાર કર્મબન્ધ કયા પ્રકારે થાય છે ? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર નીચે પ્રમાણે છે.
નીચેના પાંચ કારણેને સદ્ભાવ હોય ત્યારે જ કર્મબન્ધ થાય છે (૧) જેનું હનન (હિંસા) કરવાનું છે એવા કેઈ પ્રાણીને સદ્દભાવ હાય, (૨) હનન કરનારને એવું ભાન હોય કે આ પ્રાણ હનન કરવા યોગ્ય છે (૩)હનન કરનારને “હુ આ પ્રાણીને મારુ” એવી ઈચ્છા થાય, (૪) તે વ્યક્તિ તે પ્રાણને મારવાની ચેષ્ટા કરે અને (૫) તે પ્રાણીના પ્રાણોને નાશ થઈ જાય, આ પાંચ ચીજોને સદ્ભાવ હોય, ત્યારે જ હિંસા થાય છે, એના દ્વારા જ કર્મને બન્ધ થાય છે કહ્યું પણ છે કે –“progrfજાન” ઈત્યાદિ
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૧૨૬
