Page Text
________________
७६०
प्रज्ञापनासूत्रे विज्ञानविकला भवन्ति ? किंवा मोसंज्ञिनो नोअसंज्ञिनो भवन्ति ? अथवा संज्ञाविशिष्टा मनोवृत्ति येषां ते संज्ञिन:-सममस्काः नरयिकादयः तदभिन्ना असंज्ञिन:-अमनका इत्यर्थः, ते चैकेन्द्रियविकलेन्द्रियसंमूठिमपश्चन्द्रिया बोध्या स्तत्रैकेन्द्रियाणां सर्वथा मनो वृत्तेरभावो भवति, द्वीन्द्रियादीनान्तु विशिष्ट मनोवृत्ते भावः, केवलिनः सिद्धाश्च नोसज्ञिनो नो असंज्ञिनो भवन्ति, तत्र केवलिना मनोद्रव्यसम्बन्धसत्त्वेऽपि तेषां तैरतीतानागतवर्तमानभावस्वभावपर्यालोचनाकरणसंज्ञाविरहात, ते खलु क्षीणसकलज्ञानदर्शनावरणत्वात् केवलज्ञानदर्शनाभ्यामेव साक्षात् सकलं जानन्ति पश्यन्ति च तस्मात्ते नोसंज्ञिनो नोअसंज्ञिनः, एवं सिद्धा अपि द्रव्यमनोविरहात् नोसंज्ञिनः, सर्वज्ञत्वात् नो वा असंज्ञिनो भवन्ति, भावों के स्वभाव की विचारणा । इस प्रकार को संज्ञा वाले जीव संज्ञो कहलाते हैं. अर्थात ऐसे जीव जिनमें मानसिक ज्ञान एवं विशिष्ट स्मृति पाई जाए। इन से जो विपरीत हों अर्थात् जिनमें मानसिक ज्ञान न हो वे असंज्ञी कहलाते हैं। जो संज्ञी और असंज्ञी, दोनों कोटियों से अतीत हाँ, ऐसे केवली नो संज्ञी नो असंज्ञी कहलाते हैं।
एकेन्द्रिय, विकलेन्द्रिय और संमूर्छिम पंचेन्द्रिय जीव असंज्ञी होते हैं। इनमें एकेन्द्रियों में मानसिक व्यापार का अभाव होता है और द्वीन्द्रियादि में विशिष्ट मनोवृत्ति का अभाव होता है । केवली और सिद्ध नो संज्ञी नो असंज्ञी होते हैं। केवलियों (अरिहन्तो) में मनोद्रव्यों का सम्बन्ध होने पर भी वे अतीत कालिक, अनागत कालिक और वर्तमान कालिक पदार्थो के स्वभाव की पर्या लोचना रूप मंज्ञा से रहित हैं । ज्ञानावरण और दर्शनावरण कर्मो का क्षम हो जाने के कारण वे केवलज्ञान और केवल दर्शन के द्वारा ही समस्त पदार्थो को साक्षात् जानते-देखते हैं । इस कारण उन्हें नो संज्ञी नो असंज्ञी कहा गया है। ભાના સ્વભાવની વિચારણા એ પ્રકારની સત્તાવાળા જીવ રાજ્ઞી કહેવાય છે, અર્થાત્ એવા જીવ જેમનામાં માનસિક જ્ઞાન તેમજ વિશિષ્ટ સ્મૃતિ મળી આવે. તેમનાથી જે વિપરીત હોય અર્થાત્ જેમનામાં માનસિક જ્ઞાન ન હોય તે અસંશી કહેવાય છે. જે સંસી અને અસંજ્ઞી બને કેરિયેથી અતીત હોય, તેવા કેવલી નેસં–ને અસંજ્ઞા કહેવાય છે. એકેન્દ્રિય, વિકસેન્દ્રિય અને સંમૂનિ પંચેન્દ્રિય જીવ અસંજ્ઞી હોય છે તેમનામાંથી એકેન્દ્રિમાં માનસિક વ્યાપારને અભાવ હોય છે, અને હીન્દ્રિયાદિમાં વિશિષ્ટ મનોવનિને અભાવ હોય છે, કેવલી અને સિદ્ધો નિસંજ્ઞી–અસંજ્ઞી હોય છે. કેવલિયો (અરિહન્ત)માં મદ્રવ્યોનો સમ્બન્ધ હોવા છતાં પણ તેઓ અતીત કલિક, અનાગત કાલિક, અને વર્તમાનકાલિક પદાર્થોને સ્વભાવની પયલેચનારૂપ સંજ્ઞાથી રહિત છે. જ્ઞાનાવરણ અને દર્શનાવરણ કર્મો ક્ષય થઈ જવાને કારણે તેઓ કેવલજ્ઞાન અને કે લ દર્શનના દ્વારા જ સમસ્ત પદાર્થોને સાક્ષાત્ જાણે છે દેખે છે, એ કારણે તેમને નર્સરી
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૫
| SR No. | 006350 |
| Book Title | Agam 15 Upang 04 Pragnapana Sutra Part 05 Sthanakvasi |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ghasilal Maharaj |
| Publisher | A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti |
| Publication Year | 1980 |
| Total Pages | 1173 |
| Language | Sanskrit, Hindi, Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari, Agam, Canon, & agam_pragyapana |
| File Size | 76 MB |