________________
प्रमेयबोधिनी टीका पद २९ सू० १ साकारानाकारोपयोगनिरूपणम् ____७१३ जहा नेरइयाणं' पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां यथा नैरथिकाणां अनाकारोपयोगः प्रतिपादिस्तथा साकारोपयोगः पविधः प्रज्ञप्तः मतिश्रुतावधिज्ञानमत्यज्ञानश्रताज्ञानविभङ्गज्ञानभेदात, अनाकारोपपोगः पुनविविधः प्रज्ञप्तः, चक्षुर्दर्शनाचक्षुर्दर्शनावधिदर्शनमेदात्, केयुचित पञ्चेन्द्रियतिर्यक्षु अवधि द्वि द्विकस्यापि संभवात्. 'मणुस्साणं जहा ओहिए उपओगे भणिए तहेव माणियच्छ' मनुष्याणां यथा औधिका-सारच यरूप उपयोगो भणित स्तथैव यथासंभवमष्टावपि साकारोपयोगाश्चत्वारोऽपि अनाकारोपयोगाः भणितच्या स्तेपा सर्वज्ञान सर्वदर्शनलब्धिसंभवात, 'धाणमंतर नोइसियवेपाणियाणं भंते ! कइविहे उपओगे पण्णत्ते ?' हे भदन्त ! वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकानां कतिविध उपयोगः प्रज्ञप्तः ? भगवानाह-'जहा नेरइयाणं' यथा नैरयिकाणां प्रतिपादितस्तथा वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकानां प्रत्येकं साकारोपयोगः पइविधः प्रज्ञप्तः, अनाकारोपयोगः त्रिविधः प्रज्ञप्तः,
पंचेन्द्रिय तिर्यंचों का साकारोपयोग नारको के समान छह प्रकार का कहा गया है, यथा-मतिज्ञान श्रुतज्ञान, अधिज्ञान, मत्यज्ञान, श्रुताज्ञान और विभंग ज्ञान । अनाकारोपयोग उनका तीन प्रकार का होता हैं-चक्षुदर्शन, अचक्षुदर्शन और अधिदर्शन, क्योंकि किन्हीं-किन्हीं पंचेन्द्रियों तिर्यंचों में अवधिज्ञान और अवधिदर्शन पाया जाता है। ___ मनुष्यों का साकारोपयोग और अनाकारोपयोग समुच्चय उपयोग की वक्तव्यता के अनुसार कहना चाहिए, अर्थात् उनमें यथायोग्य आठों साकारोपयोग और चारों अनाकारोपयोग होते हैं, क्योंकि मनुष्यों में सभी ज्ञान
और सभी दर्शन का संभव है। ____ गौतमस्वामी हे भगवन् ! चानव्यन्तरों, ज्योतिष्कों और वैमानिको का उपयोग कितने प्रकार का हैं ?
भगवान्-हे गौतम ! नारकों के समान कहना चाहिए, अर्थात् जैसे नारको
પંચેન્દ્રિય તિર્ય ચાના સાકારોપયોગ નારકેત સમાન છ પ્રકારના કહેલા છે, જેમ કે-મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મત્યજ્ઞાન, ધૃતાજ્ઞાન અને વિર્ભાગજ્ઞાન-અનકાપયોગ તેમના ત્રણ પ્રકારના હોય છે. ચક્ષુદર્શન–અચક્ષુદર્શન અવધિદર્શન કેમ કે કઈ કઈ પચેન્દ્રિય નિયામાં અવધિજ્ઞાન અને અવધિદર્શન પણ મળે છે.
મનુષ્યોના સાકારોપયોગ અને અનકારે યોગ સમુચ્ચય ઉપયોગની વક્તવ્યતાના અનુસાર કહેવા જોઈએ, અર્થાત્ તેમનામાં યથા યોગ્ય આઠે સાકારો પગ અને ચારે અનાકારપયોગ હોય છે, કેમ કે મનુષ્યોમાં બધાં જ્ઞાન અને બધાં દર્શન સંભવે છે.
શ્રીગૌતમસ્વામી-હે ભગવન ! વનવ્યન્તરો, તિલકે અને વૈમાનિકના ઉપગ કેટલા પ્રકારના છે?
શ્રીભગવાન–હે ગૌતમ ! નારકેની સમાન કહેવા જોઈએ, અર્થાત્ જેમ નારકના प्र० ९०
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૫
