________________
प्रज्ञापनामुन्ने क्रोधकषायः, यावत्-मानकषायः, मायाकषायः, लोभकषायः, 'एवं जाय वेमाणियाणं' एवम्-नैरयिकोक्तिरीत्या, नावन-असुरकुमारादि भवनपति पृथिवीकायिकायेकेन्द्रियविकले. न्द्रियपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक मनुष्यवानव्यन्तरज्योतिष्कपैमानिकानामपि क्रोधमानमायालोभकषाया अपसेयाः, गौतमः पृच्छति-'कइ पइट्ठिए णं भंते ! कोहे पण्णते?' हे भदन्त ! कति प्रतिष्ठितः-कतिषु-कियत्प्रकारकेषु स्थानेषु प्रतिष्ठितः किमु द्देश्यक इत्यर्थः, खल क्रोधः प्रज्ञप्त:-प्ररूपितो वर्तते ? भगवानाह-'गोयमा ! हे गौतम ! 'चउपइदिए कोहे पण्णत्ते' चतुष्प्रतिष्ठितः-चतुषु स्थानेषु प्रतिष्ठितः चतुर्निमित्तकः क्रोधः प्रज्ञप्तः, 'तं जहाआयपइटिए परपइटिए' तद्यथा-आत्मप्रतिष्ठित:-आत्मन्येव स्थाने प्रतिष्ठितः आत्मप्रतिष्ठितः तथा च यदा खल आत्मनैवाचरितस्य कर्मण ऐहिकं प्रति विनाशं बुद्ध्या कश्चिदविषश्चिदात्मन क्रु यति तदा स क्रोध आत्मप्रतिष्ठितो व्यपदिश्यते, तस्य क्रोधस्यात्मोकषाय कह लेना चाहिए, अर्थात् असुरकुमार आदि भवनपति देवों में, पृथ्वीकायिक आदि एकेन्द्रियों में, विकलेन्द्रियों में, पंचेन्द्रिय तिर्यंचों में, मनुष्यों में, वानव्यन्तरों में, ज्योतिष्कों में, और थैमानिकों में भी क्रोध, मान, माया एवं लोभ कषाय जानना चाहिए ।
गौतमस्यामी-हे भगवन् ! क्रोध कितनों पर आश्रित है ? अर्थात् किन-किन के आधार पर रहा हुआ है ? __ भगवान्-हे गौतम ! क्रोध चार पर प्रतिष्ठित होता है, अर्थात् क्रोध के आधार चार होते हैं, ये इस प्रकार हैं-(१) क्रोध आत्मप्रतिष्ठित होता है, अर्थात् अपने आप पर क्रोध उत्पन्न हो जाता है, जैसे अपने ही किये किसी कर्म के फलस्वरूप इहलोक संबंधी विनाश देखता है, तब वह अपने पर ही क्रोध करने लगता है । ऐसा क्रोध आत्मप्रतिष्ठित कहलाता है। यह क्रोध દેવા જોઈએ, અર્થાત્ અસુરકુમાર આદિ ભવનપતિયામાં, પૃથ્વીકાયિક આદિ એકેન્દ્રિયામાં વિલેન્દ્રિયમાં, પંચેન્દ્રિયતિયામાં, મનુષ્યમાં, વાનવન્તરમાં, તિષ્કમાં અને મા નિમાં પણ ક્રોધ, માન, માયા તેમજ લેભષાય જાણવા જોઈએ.
શ્રી ગતિમસ્વામી-હેભગવદ્ ક્રોધ કેટલા પર આશ્રિત છે? અર્થાત્ કોના કોના આધાર પર રહેલ છે?
શ્રી ભગવાન-હે ગૌતમ! ક્રોધ ચાર પર પ્રતિષ્ઠિત થાય છે, અર્થાત તે કોધના આધાર ચાર હોય છે, તે આ પ્રકારે
(૧) આત્મ પ્રતિષ્ઠિત હોય છે અર્થાત પિતાને પિતાના ઉપર જ ક્રોધ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, જેમકે પિતે જ કરેલા કોઈ કર્મના ફલ સ્વરૂપ કઈ ઈહલેક સંબન્ધી વિનાશ આવે છે, ત્યારે તે પિતાના પર જ ક્રોધ કરવા લાગે છે. આ ક્રોધ આત્મપ્રતિષ્ઠિત કહેવાય છે. તે ક્રોધ પિતાના જ ઉદ્દેશથી થાય છે.
श्री प्रायनासूत्र : 3
