________________
३१०
प्रज्ञापनासूत्रे
भाषा माननिःसृता मृषा भवति, तथा-'मायानिस्सिया ३' मायानिःसृता भाषा मृषा भवति तथा च यत् परप्रतारणाभिप्रायेण सत्यमसत्यं वा भाषते तद् माययोच्चारितं वचनं मिथ्या व्यपदिश्यते, एवम् -'लोहनिस्सिया ४' लोभनिःसृता भाषा मृषा भवति, तथा च यल्लो भवशीभूतः सन् कूपतुलादि निर्माय यथार्थ प्रमाणमिदं तुलादि वर्तते इत्येवं भाषते तत् लोभेनोच्चारितं मिथ्या व्यपदिश्यते, एवम्- 'पेज्ज णिस्सिया५' प्रेमनिःसृता भाषा मृषा भवति यथा कश्चिद् अत्यधिकस्नेहवशाद् दासस्तवाहमित्यादि ब्रूते तदीया सा भाषा प्रेम्णो निर्गतत्वात् मृषा व्यपदिश्यते, तथा 'दोसनिस्सिया६' द्वेषनिःसृता-द्वेषाभिगता भाषा मृषा भवति था' तो उसकी मानकषाय से बोली गई यह भाषा मृषा है ।
(३) मायानिसृत - माया अर्थात् छल-कपट से निकली भाषा मायानिसृत मृषा भाषा है। तात्पर्य यह है कि दूसरे को ठगने के अभिप्राय से जो भी सच झूठ बोला जाता है, वह सब माया से बोला हुआ वचन मिथ्या है ।
(४) लोभनिसृत - लोभ के वश बोली गई भाषा भी मृषा है। लोभ के वशीभूत हुआ कोई मनुष्य झूठा तोल-माप आदि गढ कर यदि कहता है कि तोल- -माप बराबर हैं तो उसका यह लोभप्रेरित वचन मिथ्या है |
यह
(५) प्रेमनिसृता - प्रेम अर्थात् राग के कारण बोली जाने वाली भाषा भी मृषा गिनी जाती है । जैसे अत्यधिक स्नेह के वशीभूत हो कर कोई कहता है- 'मैं तुम्हारा दास हूं ।' यह भाषा राग के कारण निकली हुई होने से मृषा कहलाती है। (६) द्वेषनिसृत - द्वेष के कारण बोली गई भाषा भी मिथ्या है। जैसे कोई विशेष आवेश के वशीभूत होकर तीर्थकर आदि की भी निन्दा करता है । માટે કહે છે-“મેં તે સમયે અશ્વયના ઉપયાગ કર્યાં હતા, તેતા તેની માનકષાયથી ખેલેલી એ ભાષા તૃષા છે.
( 3 ) भायानिसृत - अर्थात् छम्पटी नीम्जेली भाषा भायानिसृत भाषा भूषा है. તાત્પર્ય એ છે કે ખીજાને ઠગવાના અગ્નિપ્રાયથી જે કાંઈ સાચું જૂહુ' ખેલીદે છે, તે બધું માયાથી ખેાલાયેલ વચન મિથ્યા છે.
(૪) લેભનિવ્રુત-લાભના વિશે ખેલવમાં આવેલી ભાષા પણ મૃષા છે. લેભને વશ થયેલ કાઈ મનુષ્ય જૂઠા તાલ-માપ રાખીને કહે છે કે આ તાલમાપ ખરાબર છે તે તેનું તુ લાભપ્રેરિત વચન મિથ્યા છે.
(૫) પ્રેમનિસુત-પ્રેમ અર્થાત્ રાગના કારણે એલાએલી ભાષા પણ મૃષા ગણાય છે. જેમ અત્યધિક સ્નેહને વશ થઈ ને કાઈ કહે છે–હું તમારા દાસ છું. આ ભાષા રાગને કારણે નીકળેલ હાઈને મૃષા કહેવાય છે.
(૬) દ્વેષનિવ્રુત-દ્વેષના કારણે ખેલેલી ભાષા પણ મિથ્યા છે. જેમ કેઈ વિશેષ આવેશને વશ થઈ ને તી કરા નિંદા કરે છે તેની તે વાણી ભાષા દ્વેષથી નીકળી હાવાને કારણે મૃષા કહેવાય છે.
श्री प्रज्ञापना सूत्र : 3
