________________
प्रमेयबोधिनी टीका पद ११ सू०५ भाषाकारणादिनिरूपणम्
३०९
गौतमः पृच्छति - 'मोसा णं भंते ! भासा पज्जत्तिया कतिविहा पण्णत्ता ?" हे भदन्त ! मृषा खलु भाषा पर्याप्तिका कतिविधा प्रज्ञप्ता ? भगवानाह - 'गोयमा !' हे गौतम ! 'दसविहा पण्णत्ता' मृषा भाषा पर्याप्तिका दशविधा प्रज्ञप्ता 'तं जहा -कोहणिस्सिया ?' तद्यथाक्रोधनिःसृता-क्रोधान्निःसृता - विनिर्गता भाषा क्रोधनिःसृता मृषा इत्युच्यते, तत्र क्रोधाभिभूतो जनो विसंवादनधिया परावबोधाय यत्सत्यमसत्यं वा भाषते तत्सर्वं मृषा भाषाऽवसेया तस्य दुष्टाशयत्वात् कदाचिद धुणाक्षरन्यायेन सत्सत्यभाषणेऽपि आशयदोषदुष्टत्वाद् मृषात्वमेवावसेयम्, एवम्- 'माणनिस्सिया २' माननिःसृता भाषा मृषा भवति, यथा पूर्वमननुभूतैश्वर्यौऽपि जनः स्वात्मोत्कर्ष प्रख्यापनाय अनुभूतं मया तदानीमैश्वर्यमित्यादि भाषते तदीया त्यसत्य (७) व्यवहारसत्य (८) भावसत्य (९) योगसत्य और (१०) औपम्यसत्य, यह दस प्रकार की सत्य भाषा है ।
गौतमस्वामी प्रश्न करते हैं - हे भगवन् ! पर्याप्तिका मृषा भाषा कितने प्रकार की कही गई है ?
भगवान् - हे गौतम! वह भी दश प्रकार की कही गई है। वे दश प्रकार यों हैं(१) क्रोधनिसृता - अर्थात् क्रोध से निकली हुई या क्रोध के आवेश में बोली जाने वाली भाषा क्रोधनिसृता कहलाती है । क्रोध के वशीभूत हुआ मनुष्य विसंवादन की बुद्धि से जो भी सत्य या असत्य बोलता है, वह सब मृषा भाषा समझना चाहिए, क्योंकि उसका आशय दूषित होता है । धुणाक्षर न्याय से वह कदाचित् सत्य भाषण करे तो भी आशय की दूषितता के कारण उसकी भाषा मृषा ही है ।
(२) माननिसृत - जो भाषा मानपूर्वक बोली जाय वह माननिसृत कहलाती है । जिसने पहले कभी ऐश्वर्य का अनुभव नहीं किया वह मनुष्य अगर अपना बडप्पन प्रकट करने के लिए कहता है- 'मैंने उस समय ऐश्वर्य का उपभोग किया આ દશ પ્રકારની સત્યભાષા છે
શ્રી ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છેન્હે ભગવન્ ! પર્યાસિકા મૃષા ભાષા કેટલા પ્રકારની કહેલી છે? શ્રી ભગવાન્ હે ગૌતમ ! તે પણ દશ પ્રકારની કહેલી છે તે દશ પ્રકાર આમ છે (૧) ક્રોનિસ્રતા અર્થાત્ ક્રોધથી નીકળેલી અગર કોધના આવેશમાં ખેલેલી ભાષા ક્રોધિનસ્તા કહેવાય છે. ક્રોધને વા થયેલા માણસ વિસંવાદની બુદ્ધિથી જે સત્ય અગર અસત્ય ખાલે છે, તે બધી મૃષા ભાષા સમજવી જોઈ એ, કેમકે તેના આશ્ચય દૂષિત થાય છે. ઘુણાક્ષર ન્યાયથી તે કદાચિત્ સત્યભાષણુ કરે તે પણ આશયની દૂષિતતાના કારણે તેની
ભાષા મૃષા જ છે.
(૨) માનનિત-જે ભાષા માનપૂર્વક ખેલાય તે માનનિત કહેવાય છે જેણે પહેલા કયારેય અશ્વ ના અનુભવ ન કર્યાં હાય તે માણસ અગર પોતાની માટાઈ પ્રગટ કરવા
श्री प्रज्ञापना सूत्र : 3
