________________
प्रमेयबोधिनी टीका पद ३ सू.२ विशेषतो जीवानामल्पबहुत्वम्
४१
9
ज्योतिष्काः दाक्षिणात्येभ्यो विशेषाधिकाः भवन्तीत्याशयः अथ दिगनुपातेन सौधर्मादिदेवानामल्पबहुत्वं प्ररूपयितुमाह-'दिसाणुवारणं सव्वत्थोवा देवा सौधम्मे कप्पे पुरच्छिम पच्चत्थिमेणं' दिगनुपातेन-दिगनुसरणेन सर्वस्तोकाः - सर्वेभ्योseer: वैमानिकाः देवाः सौधर्मे कल्पे पौरस्त्यपश्चिमेन - पूर्वस्यां पश्चिमायाञ्च भवन्ति आवलिका प्रविष्टानां विमानानां चतसृष्वपि दिक्षु समानत्वेन पुष्पावकीनाच प्रभूतानामसंख्येययोजनविस्ताराणां दक्षिणस्यामुत्तरस्यामेव दिशि सत्येन अन्यत्राभावात् सर्वस्तोका वैमानिकदेवाः पूर्वस्यां पश्चिमायाश्च भवन्ति इत्याशयः लेते हैं और फिर किंचित् व्रत को स्वीकार करके तथा अशन आदि का त्याग करके निदान के कारण वहां उत्पन्न होते हैं । यही कारण है कि उत्तर दिशा में दक्षिण की अपेक्षा ज्योतिष्क देव विशेषाधिक पाये जाते हैं ।
दिशाओं की अपेक्षा सौधर्म आदि देवों का अल्पबहुत्व - दिशाओं की अपेक्षा सबसे कम वैमानिक देव सौधर्मकल्प में पूर्व और पश्चिम दिशाओं में हैं। इसका कारण यह है कि आवलिका प्रविष्ट विमान तो चारों दिशाओं में बराबर हैं मगर बहुसंख्यक और असंख्यात योजन विस्तार वाले पुष्पावकीर्ण विमान दक्षिण और उत्तर में ही होते हैं. पूर्व और पश्चिम में नहीं होते। इस कारण पूर्व और पश्चिम में सब से कम वैमानिक देव हैं । इनकी अपेक्षा उत्तर में वैमानिक देव असंख्यातगुणा अधिक हैं, क्योंकि वहां पुष्पावकीर्ण विमान बहुत हैं और वे असंख्यात योजन विस्तार वाले हैं। दक्षिण में उनसे भी विशेषाधिक हैं, क्यों कि दक्षिण दिशा में कृष्णपाक्षिकों का પછી કાંઇક વ્રતને સ્વીકારીને તથા અશન આદિને ત્યાગ કરીને નિદાનના કારણે ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે. આ જ કારણ છે કે ઉત્તર દિશામા દક્ષિણની અપેક્ષાએ યાતિષ્ક દેવ વિશેષાધિક મળે છે.
દિશાએની અપેક્ષાએ સૌધ આદિ દેવાનુ અલ્પ બહુત્વ દિશાઓની અપેક્ષાએ બધાથી એછા વૈમાનિક દેવ સૌધ કલ્પમાં પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશાઓમાં છે. એનું કારણ એ છે કે આયલિકા પ્રષ્ટિ વિમાના તે ચારે દિશાઓમા ખરાખર છે, પરન્તુ બહુસ ંખ્યક અને અસંખ્યાત ચેાજન વિસ્તાર વાળા પુષ્પાવકી વિમાન દક્ષિણ અને ઉત્તરમાં જ હાય છે પૂર્વ પશ્ચિમમાં નથી હાતાં. તે કારણે પૂર્વ અને પશ્ચિમમાં બધાથી એછા વૈમાનિક દેવ છે. તેમની અપેક્ષાએ ઉત્તરમાં વૈમાનિક દેવ અસંખ્યાત ગણા અધિક છે. કેમકે ત્યાં પુષ્પાવકી વિમાન ઘણું છે અને તેએ અસંખ્યાત ચેાજન વિસ્તાર
प्र० ६
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૨
