________________
प्रबोधिनी टीका पद ३ सू. ३९ परमाणुपुद्गलानामल्पबहुत्वम्
३९१
हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा अणतपएसिया खंधा दव्वट्टयाए' सर्वस्तोकाः - सर्वेभ्योऽल्पा, seपाः, अनन्तप्रदेशिकाः स्कन्धाः द्रव्यार्थतया - द्रव्यार्थिकनयेन भवन्ति तेषामनन्तप्रदेशिकानां तथा स्वाभाव्यात् तेभ्यः - 'परमाणुपोग्गला दव्वट्टयाए अनंतगुणा' परमाणुपुद्गलाः द्रव्यार्थतया - द्रव्यार्थिकनयेन, अनन्तगुणा भवन्ति, तेपामपि तथा स्वाभाव्यात्, तेभ्योऽपि - 'संखेज्जपयएसिया खंधा दव्वट्टयाए संखेज्जगुणा' संख्येयप्रदेशिकाः स्कन्धाः द्रव्यार्यतया संख्येयगुणा भवन्ति, तथा स्वभाव एवात्रापि कारणमवसेयम् तेभ्योऽपि - ' असं खेज्जपएसिया खंधा दव्वइयाए असंखेज्जगुणा' असंख्य प्रदेशिकाः स्कन्धाः द्रव्यार्थतया असंख्येयगुणा भवन्ति, तेपामपि तथा स्वभावत्वात्, तेभ्योऽपि - 'सव्वत्थोवा अणतपएसिया खंधा पसाए' सर्व स्तोका :- सर्वेभ्योऽल्पाः अनन्तप्रदेशिकाः स्कन्धाः प्रदेशार्यतया भवन्ति तेषामनन्तप्रदेशिकानां स्कन्धानां तथा स्वभावत्वात्, तेभ्योऽपि - परमाणुपोग्गला अपएसद्वयाए अनंतगुणा' परमाणुपुद्गलाः अप्रदेशार्थतया अनन्तगुणा भवन्ति, परमाणुपुद्गलानां निरवयवतया प्रदेशत्वाभावेन अप्रदेतथा द्रव्य और प्रदेश-दोनों की अपेक्षा से कौन किस से अल्प, बहुत, तुल्य या विशेषाधिक हैं ?
श्री भगवान् उत्तर देते हैं - हे गौतम ! सब से कम अनन्तप्रदेशी स्कंध द्रव्य की अपेक्षा से हैं, क्योंकि उनका स्वभाव ही ऐसा है । परमाणुपुद्गल द्रव्य की अपेक्षा से अनन्तगुणा हैं । इन की अपेक्षा संख्यात प्रदेशी स्कंध द्रव्य से संख्यातगुणा हैं। असंख्यातप्रदेशी स्कंध द्रव्य से असंख्यातगुणा हैं ।
प्रदेशों की अपेक्षा, सब से कम अनन्तप्रदेशी स्कंध हैं। उनसे परमाणु पुद्गल अप्रदेश की विवक्षा से अनन्तगुणा है । परमाणुपुद्गल निरययच होता है, उस में प्रदेश नहीं होते, अतएव उसे सूत्र में 'अपएદ્રવ્યની અપેક્ષાથી પ્રદેશેાની અપેક્ષાથી તથા દ્રવ્ય અને પ્રદેશ-ખન્નેની અપેક્ષાથી કાણુ કાનાથી ઓછા, વધારે; સરખા અગરતા વિશેષાધિક છે ?
શ્રીભગવાન્ ઉત્તર આપતાં કહે છે કે હે ગૌતમ ! સૌથી એછા અન ંત પ્રદેશી સ્સધ દ્રવ્યની અપેક્ષાથી છે. કેમકે–તેના સ્વભાવ જ એવા છે. પરમાણુ પુદ્દગલ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ અનંતગણુા છે. તેના કરતાં સંખ્યાત પ્રદેશી સ્મુધ દ્રવ્યથી સંખ્યાતગણા છે. અસંખ્યાતપ્રદેશી ←ધ દ્રવ્યથી અસખ્યાતગણા વધારે છે.
પ્રદેશની અપેક્ષાથી સૌથી એછા અનંત પ્રદેશીસ્ક ધ છે. તેનાથી પરમાણુ પુદ્ગલ અપ્રદેશીની વિવક્ષાથી અનંતગણુા છે. પરમાણુ પુદ્ગલે નિરવ यव होय छे. तेमां प्रदेशो होता नथी. तेथील तेने सूत्रमां (अपएसट्टयाए)
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર :૨
