________________
११४२
प्रज्ञापनास्त्रे माराः स्तनितकुमारा अपि नियमेन षड्रमासावशिष्टायुष्कापारभविकायुष्यं बध्नन्ति इत्यर्थः, गौतमः पृच्छति-'पुढविकाइयाणं भंते ! कतिभागावसेसाउया परभवियाउयं पकरेंति ?' हे भदन्त ! पृथिवीकायिकाः खलु कति भागावशेषायुष्काःकियद् भागापशिष्टायुषः पारभविकायुष्यं--परभवसम्बन्ध्यायुष्यम् प्रकुर्वन्ति ? बध्नन्ति ? भगवान् आह-गोयमा !' हे गौतम ! 'पुढविकाइया दुविहा पण्णत्ता' पृथिवीकायिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा-सोवक्कमाउया य, निरुवक्कमाउया य' तद्यथा-सोपक्रमायुष्काश्च निरुपक्रमायुष्काच उपक्रमेण सहितमायु येषां ते सोपक्रमायुष्काः नास्ति उपक्रमो यस्मिन् तादृशमायुर्थेषां ते निरुपक्रमायुषः 'तत्थ णं जे ते निरुवकमाउया ते नियमा तिभागावसेसाउया परभवियाउयं पकरेंति' तत्र खलु सोपक्रमनिरुपक्रमायुष्क मध्ये ये निरुपक्रमायुष्काः पृथिवीकायिकाः सन्ति, उदधि कुमार, दीपकुमार, दिक्कुमार, पवनकुमार और स्तनितकुमार भी वर्तमान आयु के छह मास शेष रहने पर अगले भव की आयु का बन्ध करते हैं।
गौतम-हे भगवन् ! पृथ्विीकायिक जीव वर्तमान आयु का कितना भाग शेष रहने पर परभव की आयु का बन्ध करते हैं
भगवान्-हे गौतम ! पृथ्वीकायिक जीव दो प्रकार के कहे हैं-सोपक्रम आयु वाले और निरुपक्रम आयु वाले । आयु का विघात करने वाले विष, शस्त्र, अग्नि, जल आदि उपक्रम कहलाते हैं । इन उपक्रमों के योग से दीर्घ काल में धीरे-धीरे भोगी जाने वाली आयु शीघ्र ही भोग ली जाती है । जो आयु उपक्रमयुक्त हो वह सोपक्रम कहलाती है और जो आयु उपक्रम से प्रभावित न हो सके वह निरुपक्रम कहलाते हैं । पृथ्वीकायिक जीव दोनों प्रकार के होते हैं-सोपक्रम કુમાર, પવનકુમાર અને સ્વનિતકુમાર પણ વર્તમાન આયુના છ માસ શેષ રહેતા આગલા ભવના આયુને બન્ધ કરે છે.
શ્રી ગૌતમસ્વામીહે ભગવન્! પૃથ્વીકાયિક જીવ વર્તમાન આયુના કેટલા ભાગ શેષ રહેતા પરભવના આયુષ્યને બન્ધ કરે છે?
શ્રી ભગવાન –ગૌતમ! પૃથ્વીકાયિક જીવ બે પ્રકારના કહ્યા છે–પક્રમ આયુવાળા અને નિરૂપકમ આયુવાળા, આયુષ્યને વિઘાત કરનારા વિષ, શસ્ત્ર અગ્નિ, જળ આદિ ઉપક્રમ કહેવાય છે. આ ઉપક્રમના વેગથી દીર્ઘ કાળમાં ધીરે ધીરે ભેગવાતું આયુ જલદીથી ભગવાઈ જાય છે. જે આયુ ઉપક્રમ યુક્ત હોય તે સેપક્રમ કહેવાય છે અને જે આયુ ઉપક્રમથી પ્રભાવિત ન થઈ શકે તે નિરૂપકમ કહેવાય છે. પૃથ્વીકાયિક જીવ અને પ્રકારના હોય છે-સંપકમ
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૨
