________________
प्रज्ञापनासूत्रे
१०४ 'संठाणओ परिमंडलसंठाणपरिणया वि, वट्टसंठाणपरिणया वि, तंससंठाणपरिणया वि, चउरंससठाणपरिणया वि, आययसंठाणपरिणया वि२०' ये स्कन्धादयो रसतः अम्लरसपरिणता स्तेषां मध्ये केचन-'संठाणओ' संस्थानतः 'परिमंडलसंठाणपरिणया वि' परिमण्डलसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'वट्टसंठाणपरिणया वि' वृत्तसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'तंससंठाणपरिणया वि'-व्यस्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, केचन-'चउरंससंठाणपरिणया चि'-चतुरस्रसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति; केचन - 'आययसंठाणपरिणया वि'-आयतसंस्थानपरिणता अपि भवन्ति, इत्येवं रीत्या अम्लरसस्य वर्णादिभिः सह विंशति विकल्पाः सञ्जाताः, अथ मधुररसस्य वर्णादिभिः सह विंशतिं विकल्पान् प्रतिपादयितुमाह 'जे रसओ महुररसपरिणया, ते वण्णओ कालवण्णपरिणया वि, गीलवण्णपरि गया वि, लोहियवण्णपरिणया वि, हालिद्दवण्णपरिणया वि, सुकिल्लवण्णपरिणया वि'-'जे' ये स्कन्धादयः 'रसओ'-रसतः 'महुररसपरिणया'-मधुररसपरिणता भवन्ति, 'ते वण्णओ' ते वर्णतः, तेषां मध्ये केचन-वर्णापेक्षया, प्रदर्शित करते हैं-जो पुद्गल अम्लरस परिणत होते हैं, उनमें से कोई परिमंडलसंस्थान वाले, कोई वृत्तसंस्थान वाले, कोई त्रिकोणसंस्थान वाले, कोई चतुष्कोणसंस्थान वाले, और कोई आयतसंस्थान वाले होते हैं। इस प्रकार सब मिलकर अम्लरस परिणत पुद्गलों के बीस भेद हुए। ____ अब मधुररसपरिणत पुद्गलों के वर्ण आदि के साथ वीस भेद दिखलाते हैं जो पुद्गल रस की अपेक्षा मधुररसपरिणत होते हैं, उनमें से वर्ण की दृष्टि से कोई काले यर्ण वाले, कोई नीले वर्णवाले, कोई लाल वर्णवाले, और कोई पीले वर्णवाले और कोई शुक्लवर्ण होते हैं। इस प्रकार इनके पांच भेद वर्ण की अपेक्षा से समझना चाहिए। પ્રદર્શિત કરે છે જે પુદ્ગલે અસ્ફરસ પરિણામ હોય છે. તેમાંથી કઈ પરિમંડલ સંસ્થાનવળાં, કેઈ વૃત્ત સંસ્થાન વાળાં, કેઇ ત્રિકે સંસ્થાનવાળાં કેઈ ચતુષ્કોણ સંસ્થાનવાળાં અને કેઈ આયત સંસ્થાનવાળા હોય છે. આ રીતે બધા મળીને અસ્ફરસ પરિણામી પુગલના ૨૦ ભેદ કહેલા છે.
હવે મધુર રસ પરિણત પુદ્ગલેના વર્ણ આદિની સાથે ૨૦ ભેદ દેખાડે છે.-જે પગલે રસની અપેક્ષાએ મધુરરસ પરિણામવાળાં હોય છે, તેમાંથી વર્ણની દૃષ્ટિએ કોઈ કાળા રંગવાળાં, કે લીલા રંગવાળાં, કે લાલ રંગ વાળાં, કે પીળા રંગવાળાં, અને કેઈ સફેદ રંગવાળાં હોય છે. આ રીતે એમના પાંચ ભેદ વર્ણની અપેક્ષાએ સમજવા જોઈએ.
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૧
