________________
प्रमेन्द्रका टीका श०२२ व. १ सू. १ वलयवनस्पतिमूलगतजीवोत्प०नि० २९१ कथितम् तु पृथक् पृथगिति भवत्येव उभयत्रापि बैलक्षण्यमिति । 'खंधे तयार साले य गाउयपुहुत्तं' स्कन्धे त्वचि शाखायां च गव्यूतपृथक्त्वमित्यर्थः द्विक्रोशादारभ्य नवक्रोशपर्यन्तं स्कन्धत्व शाखानाम् अवगाहना अत्रापि शकिवर्गापेक्षया वैलक्षण्यमुन्नेयम् । 'पवाले पत्ते धणुहपुहुतं' प्रवाले पत्रे च धनुष्पृथक्त्वमवगाहना कोमलपत्रम् - अविकशिताऽजयत्रं वा पत्र - प्रवालस्तस्मिन् प्रस्फुटि तावयवे पत्रे च धनुष्पृथक्त्वमवगाहना, 'पुप्फे हत्थपुहुतं' पुष्पे हस्तपृथक्त्वम् द्विहस्तादारभ्य नवहस्त परिमिताऽवगाहना कथिता 'पुष्फे फले बीए य अंगुलपुहुत्तं' पुष्पे फले बीजे चागुल पृथक्त्वम् फलबीजयोरवगाहना अङ्गुलद्वयादारभ्य नवागुकपर्यन्ता । उपर्युक्ताः सर्वा अपि अवगाहना उत्कृष्टतः प्रदर्शिताः जघन्यामवगाहनां तु स्वयमेव सूत्रे कथयति 'सव्वेसि' इत्यादि । 'सव्वेसि जहनेणं अंगुलस्त असंखेज्जइभागं' सर्वेषां मूलकन्दस्कन्ध त्वक्शाखामवालपत्रपुष्पफलबीजानाम् अवगाहना जघन्येन अङ्गुलाय असंख्येयभागम् अङ्गुलस्यासंख्येयभागमात्रा सर्वेषामवगाहनेति उत्कृष्टाऽवगाहना तु विविच्य सर्वेषां यथाअसंख्यातवें भाग प्रमाण तक और उत्कृष्ट से २ धनुष से ९ धनुष प्रमाण तक की कही गई है पर यहां वह पृथकू २ रूप से कही गई है जैसे-स्कन्ध, त्वचा और शाखा की १ गव्यूति पृथक्त्व, प्रवाल एवं पत्र की धनुष पृथक्त्व, पुष्प की हस्तपृथक्त्व, फल और बीज की अंगुल पृथक्त्व पत्र में जबतक अवयव विकसित नहीं होते हैं तब तक तो वह प्रवाल कहा गया है और जब उसमें अवयव प्रकट हो जाते हैं तब वह पत्र कहा जाता है । यह सब कथन जघन्य अवगाहना को लेकर नहीं किया गया है किन्तु उत्कृष्ट अवगाहना को लेकर ही किया गया है अतः इन सब की जघन्य अवगाहना 'अंगुलस्स असंखेज्जइभार्ग' अंगुल के असंख्यात वें भाग प्रमाण है ऐसा जानना चाहिये । ભાગ પ્રમાણુ સુધી અને ઉત્કૃષ્ટથી ૨ એ ધનુષથી નવ ધનુષ પ્રમાણ સુધીની કહી છે. પરંતુ અહિયાં તે દરેકની જુદા જુદા રૂપથી કહી છે. જેમ કે-શાખાની ૧ એક ગબ્યૂતિ (એગાઉથી લઇ નવ ગાઉ) પૃયત્વ, પ્રવાલ અને પુત્રની ધનુષ પૃથક્ક્ત્વ, પુષ્પની હાથ પૃથક્ અને ત્રીજની આંગળ પૃથક્ક્ત્વ, પત્રમાં જ્યાં સુધી અવયવે વિકાસ પામતા નથી ત્યાં સુધી તેને પ્રવાળ–મૂ પળ કહેવામાં આવે છે, અને જ્યારે તેમાં અવયવ પ્રગટ થઈ જાય છે, ત્યારે તેને પાન કહેવામાં આવે છે, આ તમામ કથન જઘન્ય અવગાહનાને લઈને કહેલ નથી પરંતુ ઉત્કૃષ્ટ અવગાનાના સબંધમાં જ કહેલ છે. તેથી આ બધાની धन्य भवगाना अंगुलरस असंखेज्जइभाग' आगणना असख्यातभा लाभ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૪
"
