________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ७ सू० १ भाषास्वरूपनिरूपणम्
६७
सचित्ता भासा, अचित्ता भासा ' हे गौतम ! नो भाषा सचित्ता भवति, तस्याः पुद्गलमयत्वात्, अपितु अचित्ता भाषा भवति, उक्तयुक्तेः । गौतमः पृच्छति'जीवा भंते! मासा, अजीवा भासा ? ' हे भदन्त ! किं भाषा जीवतीति जीवाप्राणधारणस्त्ररूपा भवति ? किं वा अजीवा-तद्भिन्नस्वरूपा भाषा भवति ? भगवानाह - ' गोयमा ! नो जीवा भासा, अजीवा भासा ' हे गौतम ! नो भाषा जीवा - प्राणधारणस्त्ररूपा भवितुमर्हति तस्या उपासादि प्राणानामसद्भावात्, अपितु अजीवा भाषा भवति, तस्याः प्राणधारणाभावात्, अत्र केचित् कथयन्ति - अपौरुषेयी वेदभाषा' इति तन्मतमाश्रित्य गौतमः पृच्छति' जीवाणं भंते !
"
वाक्यालंकार में है । इस प्रश्न करने का तात्पर्य ऐसा है कि भाषा अनामरूप होने पर भी जीवशरीर के अनुसार सचित्त हो सकता है तथा वह अचित्त है ऐसा प्रश्न इसलिये किया गया है कि वह जीव द्वारा निस्सृष्ट होती है। अब गौतमस्वामीप्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'जीवा भंते! मासा, अजीवा भासा' 'जीवतीति जीवः' इस व्युत्पत्ति के अनुसार हे भदन्त ! भाषा क्या प्राणधारणस्वरूपवाली है ? अथवा तद्भिन्नस्वरूपवाली है ? उत्तर में प्रभु कहते हैं - 'गोयमा !' हे गौतम! 'नो जीवा भासा, अजीवा भासा' भाषा प्राणधारणस्वरूपवाली नहीं है। क्योंकि इसमें उच्छवासादि प्राण का असद्भाव पाया जाता है । इस कारण यह अजीवरूप है। जो कोई
આ પ્રશ્નનું તાત્પર્ય એ છે કે ભાષા અનામ રૂપ હાવા છતાં પણ જીવશરીરની જેમ ચિત્ત હાઈ શકે છે, “તથા શુ' તે અચિત્ત છે ? '' આ પ્રશ્નના હેતુ એ છે કે તે જીવ દ્વારા નિષ્ટ લાકની જેમ, જીવ દ્વારા નિષ્ટ પુદ્ગલમય હાવાથી અચિત્ત છે.
महावीर प्रभुने। उत्तर- " गोयमा ! नो सचित्ता भासा, अचित्ता भासा હે ગૌતમ ! ભાષા સચિત્ત નથી, પરંતુ અચિત્ત જ છે. તે પુદ્ગલમય હોવાને કારણે તેને સચિત્ત કહી શકાય નહીં, તથા તે અચિત્ત હાવાનું કારણ એ છે કે તે જીવદ્વારા નિષ્ટ હોય છે.
"
गौतम स्वामीना प्रश्न - " जीवा भंते ! भासा, अजीवा भासा ?” हे लग न् ! " जीवतीति जीवः " या व्युत्पत्ति अनुसार शु भाषा आणुधारण• સ્વરૂપવાળી છે કે પ્રાણધારણસ્ત્રરૂપવાળી નથી ?
महावीर अलुना उत्तर- " गोयमा ! डे गौतम ! "नो जीवा भासा, अजीवा भासा >> ભાષા પ્રાણધારણુસ્વરૂપવાળી નથી, કારણ કે તેમાં ઉછૂવાસાદિ પ્રાણાના સભાત્ર હાતા નથી, તે કારણે તે અજીવરૂપ જ છે, કદાચ કોઈ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૧
