________________
७८८
भगवतीस्त्रे वनस्पत्यर्थकत्वेनैव प्रतिपादितं च लभ्यते, 'अन्येत्वाहुः-मार्जारो-वायुविशेषस्तदुपशमनाय कृतम्-संस्कृतम् माजोरकृतम्, अपरे वाहुः-मार्जारो-विरालिकाभिधानो वनस्पतिविशेषकृतं भावितं यत्तत्तथा इति ।।
५-कृतशब्दमधिकृत्य उच्यते-धातूनामनेकार्थत्वात् कृधातोः क्तमत्यये कृत. शब्दे स्वार्थिककपत्यये सति निष्पन्नस्य कृतकशब्दस्य संस्कृतः (उपस्कृत) अर्थः, भावितो वाऽर्थों गृह्यते । वाक्य से भी मार्जार शब्द का अर्थ वनस्पतिपरक किया गया है इस प्रकार यद्यपि यहां सूत्रकार ने मार्जार शब्द का अर्थ वनस्पतिपरक ही स्वमुख द्वारा ही किया है। फिर भी स्थानाङ्गग्यूत्र में मार्जार शब्द का अर्थ वायुरूप भी कहा गया है सो उसे सूत्रकार ने यद्यपि अपने मुख से स्वयं नहीं कहा है परन्तु फिर भी अन्यमुखद्वारा स्थानानसूनद्वारातो वह कहा ही गया है-अतः द्वितीय पक्षान्तर्गत होने से मार्जार शब्द का अर्थ वायुरूप प्रतिपादित हुआ है-ऐसा जानना चाहिये । दूसरे कोई तो ऐसा कहते हैं-मार्जार नाम वायुविशेष का है, उसके उपशमन के लिये कृत-संस्कृत-तैयार किया गया जो है वह मार्जारकृत है। दूसरे कोई ऐसा भी कहते हैं कि मार्जारनाम विरालिका नामकी वनस्पति का है-इससे जो भावित हुआ हैवह मार्जारकृत है।
(५) कृत शब्द को लेकर विचार-धातुओं के अनेक अर्थ होते हैं इस नियम के अनुसार कृ धातु से क्तप्रत्यय करने पर कृत ऐसा शब्द જો કે સૂત્રકારે અહીં “માર' પદને અર્થ વનસ્પતિ રૂપ જ સ્વમુખે પ્રકટ કર્યો છે, છતાં પણ સ્થાનાંગ સૂત્રમાં માજ૨ શબ્દને અર્થ વાયુરૂપ પણ કહ્યો છે. જો કે ત્યાં સૂત્રકારે સ્વમુખે એ અર્થ કહ્યો નથી, પરંતુ અન્યમુખ દ્વારા સ્થાનાંગ સૂત્ર દ્વારા, તે તે અર્થ કહેવામાં આવ્યા જ છે. તેથી માજર શબ્દને જે બી જે અર્થ પહેલે પ્રકટ કરવામાં આવે છે. તે અર્થ જ (વાયુરૂપ અર્થ જ) અહીં પ્રતિપાદિત થયા છે, એવું સમજવું જોઈએ વળી કઈ કઈ વિદ્વાને તેને આ પ્રમાણે અર્થ પણ કરે છે-માર્કાર” આ પદ વાયુ વિશેષનું વાચક છે. તેના (વાયુવિશેષના) ઉપશમનને માટે કૃત (સંસ્કૃત-તૈયાર કરાયેલ) જે પદાર્થ છે, તેનું નામ માજા રકૃત છે. વળી કેટલાક વિદ્વાને તેને એ અર્થ પણ કરે છે કે “માજ” પદ વિરાલિકા (मन) नामनी वनपतिनु वाय छे. तमाथी २ (
सत-तैया२) ४२વામાં આવેલ છે, તેનું નામ મારકૃત છે.
(૫) કૃત શબ્દની અપેક્ષાએ સ્પષ્ટીકરણ-ધાતુઓના અનેક અર્થ થાય છે. AL नियम अनुसार “कृ” धातुन “क्त " प्रत्यय साथी “कृत"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૧
