________________
प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१५ उ०१ सू० १९ रेवतीदानसमीक्षा ७७९ 'मंस' मांसम्-मांस प्राणिशरीरवर्ति १ फलस्य गर्भ:-मध्यभागः 'गुदा' इति भाषापसिद्धश्च वर्तते, तत्र यद्यपि उपर्युक्तरीत्या अनेसहस्राः द्वयंथकाः शब्दाः बहुपुरातनकालाद् लोके शास्त्रे च व्यवहियन्ते-वैधकशब्दसिन्धौ १, राजबल्लभे २, भावभकाशे ३, सुश्रुतसंहितायाम् ४, शालिग्राम निघण्टौ ५, बृहनिघण्टौ ६ च इत्यादिवैद्यकग्रन्थेषु प्रज्ञापनासूत्रे च जैनागमे च वनस्पतिवाचकानाम् प्राणिवाचकानां च द्वयर्थकानाम् अनेकसहस्राणां शब्दानां स्पष्टतया उल्लेखो वर्तते, तत्र प्रस्तुते भगवतीसूत्रोक्तवाक्ये प्रोक्तानां षण्णा द्वयर्थकशब्दानां कपोतशरीरादिमांसपर्यन्ताः षडर्थाः प्रकृते कथमपि न गृह्यन्ते अपितु कूष्माण्डक फलादि बीजपूरकफलमध्यभागपर्यन्ता एवार्थाः वक्ष्यमाणयुक्तिभिः परिगृह्यन्ते इति सिद्धान्तपक्षो विजयते। पदवाच्य प्राणी-मुर्गा और थोजपूरक-विजौराफल, २ मंस' प्राणिशरीर वर्ति मांस-गर्भ, और फलगर्भ-गूदा यद्यपि उपयुक्त रीति से हजारों व्यर्थक शब्द बहुत ही प्राचीन काल से लोक में और शास्त्र में व्यवहन होते चले आ रहे हैं। वैद्यकशास्त्रों में जैसे-वैद्यकशब्दसिन्धु १ राजवल्लभ २, भावप्रकाश ३ सुश्रुतसंहिता ४ शालिग्रामनिघण्टु और बृहदुनिघण्टु इत्यादिकों में और जैनागमरूप सूत्र में वनस्पतिवाचक और प्राणिवाचक व्यर्थक अनेक शब्दों का स्पष्टरूप उल्लेख देखने में आता है। प्रस्तुत भगवतीसूत्रोक्त वाक्य में प्रोक्त छह व्यर्थक शब्दों का कपोत. शरीर से लेकर मांस पर्यन्त तक का अर्थ प्रकृत में कथमपि ग्रहण नहीं होता है प्रत्युत कूष्माण्ड फल बीजपूरक गूदा आदि ये ही इनके अर्थरूप से ग्रहण किये गये हैं-इसलिये यहां सिद्धान्त पक्ष ही जय "मंस ' मांस भी पहना में अथ थाय छ-प्राणीमान शरीरनुं मांस भने ફળને ગર્ભ (ચું દે) આ પ્રકારના હજારે દ્વિઅર્થી શબ્દોને પ્રાચીનકાળથી લોકોમાં અને શાસ્ત્રોમાં પ્રયોગ થતો આવે છે વૈદ્યક શબ્દ સિંધુ, રાજવલભ, ભાવપ્રકાશ, સુશ્રુતસંહિતા, શાલિગ્રામ નિઘંટુ, એને બૃહદ્ નિઘંટુ, આ છ વૈદ્યકશાસ્ત્રોમાં, અને નાગમરૂપ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં વનસ્પતિ અને પ્રાણિ. વાચક દ્વિઅર્થી હજારે શબ્દોને સ્પષ્ટ રૂપે ઉલ્લેખ થયેલું જોવામાં આવે છે. પ્રસ્તુત ભગવતીસૂત્રમાં કથિત વાક્યમાં પણ કપોતશરીરથી લઈને માંસ પયતના છ દ્વિઅર્થી શબ્દ વપરાયા છે તેમના કબૂતરથી લઈને માંસ પર્વતના અર્થો અહીં ગ્રહણ કરી શકાય તેમ નથી, પરંતુ કૂષ્માંડ (કેળું) ફળથી લઈને બિજેરાના ગર્ભ પર્વતના અર્થ જ અહીં ગ્રહણ કરવા યોગ્ય છે. તેથી અહીં સિદ્ધાંત પક્ષને જ જય થાય છે. આ વિષયને લગતાં અન્ય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૧
