________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३ उ० ७ सू० १ भाषास्वरूपनिरूपणम् ६५ मानत्वात् हस्तप्रक्षिप्ततादृश लोष्टादिवत् , आकाशवदचेतनत्वाच्च, जीवेन तस्या व्यापार्यमाणतया सा जीवः स्यात् ज्ञानवदिति, व्याप्तिस्तु अनैकान्तिका, जीव व्यापारस्य जीवादत्यन्तभिन्नस्वरूपेऽपि बाणादौ कुठारादौ च दर्शनात् , गौतमः पृच्छति- रूबी भंते ! भासा, अरूबी भासा ? ' हे भदन्त ! किं रूपिणी भाषा भवति ? श्रोत्रस्यानुग्रहोपघातकारित्वात् तादृशश्रोत्रालङ्कारवत् , किं वा अरूपिणी भाषा भवति ? चक्षुषाऽनुपलभ्यमानत्वात् तथाविधधर्मास्तिकायादिवत् तथा वह जीव से निसृज्यमान होती है-जैसे हस्त से प्रक्षिप्त लोष्टादि (मिट्टी का ढेला) रूप तथा आकाश के जैसा यह अचेतन है, जीवस्वरूपता इसमें सिद्ध करने के लिये जो ऐसा कहा गया है कि यह जीव द्वारा व्यापार्यमाण होती है-अतःज्ञान के समान यह जीवस्वरूप है-सो ऐसी यह व्याप्ति अनैकान्तिक हेत्वाभास से दूषित है-क्योंकि जीव के द्वारा व्यापार्यमाणता जीव से अत्यन्त भिन्न स्वरूपवाले ऐसे वाणादिकों में और कुठारादिकों में भी देखी जाती है । अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं-'रूवी भंते ! भासा, अरूवी भासा' हे भदन्त ! भाषा रूपी है या भाषा अरूपी है ! इस प्रकार का यह प्रश्न इसलिये किया गया है कि भाषा के द्वारा श्रोत्रेन्द्रिय का अनुग्रह और उपघात किया हुआ देखा जाता है-जैसे श्रोत्रेन्द्रिय में पहिरे हुए अलंकार से उसका अनुग्रह और उपघात देखा जाता है। इसलिये जब श्रोत्रेन्द्रिय का उसके द्वारा अनुग्रह उपघात किया हुआ देखा जाता है-तब तो यह થવાને કારણે પૌલિક છે. તથા તે જીવ દ્વારા નિસૃજ્યમાન થાય છે. હાથ વડે પ્રક્ષિપ્ત માટીના ઢેફાની જેમ તથા આકાશની જેમ તે અચેતન છે. ભાષામાં જીવસ્વરૂપતા સિદ્ધ કરવાને માટે એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે કે “તે જીવ દ્વારા વ્યાપાર્કમાણુ થતી (વપરાતી) હોય છે, તેથી જ્ઞાનની જેમ તે જીવસ્વરૂપ છે.” પરંતુ આ વ્યાપ્તિ અનૈકાન્તિક હેત્વાભાસથી દૂષિત છે, કારણ કે જીવન દ્વારા વ્યાપાર્કમાણના તે જીવથી અત્યત ભિન્ન સ્વરૂપવાળાં બાણદિકમાં તથા કુઠારાદિકે માં પણ જોવામાં આવે છે.
गौतम स्वाभाना प्रश्न-" रुवी भंते ! भासा, अरूवी भासा ?" है . વન્ ! શું ભાષા રૂપી છે? કે અરૂપી છે? આ પ્રકારનો પ્રશ્ન તે કારણે પૂછવામાં આવ્યું છે કે ભાષા દ્વારા શ્રેગ્નેન્દ્રિયને અનુગ્રહ અને ઉપઘાત થયેલે જોવામાં આવે છે. જેવી રીતે શ્રેત્રેન્દ્રિયમાં ધારણ કરેલાં અલંકાર વડે તેને અનુગ્રહ અને ઉપઘાત થતો જોવામાં આવે છે, એજ પ્રમાણે ભાષા દ્વારા પણ થાય છે. આ રીતે તેના દ્વારા શ્રોત્રેન્દ્રિયને અનુગ્રહ ઉપઘાત થત
भ० ९
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧૧
