________________
२४४
भगवती सूत्रे
अचरम व्यपदिश्यते इति प्रश्नः, भगवानाह - 'गोयमा ! दव्वादेसेणं नो चरिमे, अवरिमे ' हे गौतम ! परमाणुपुद्गलः द्रव्यादेशेन - आदेशः प्रकारः, द्रव्यरूप आदेशो द्रव्यादेशस्तेन द्रव्यप्रकारेण नो चरमो भवेत्, स हि परमाणुपुद्गलो द्रव्यतः परमाणुपरिणामत्वाच्च्युतः सन् संघातं प्राप्यापि ततश्युतः परमाणुत्वलक्षणं द्रव्यत्वं पुनः प्राप्स्यति अतो द्रव्यार्थिकनयेन परमाणुपुद्गलः चरमो न भवेत् अपितु अचरमो भवेत् उक्तयुक्तेः किन्तु 'खेतादे से गं सिय चरिमे, सिय अचरिमे ' परमाणुपुद्गलः क्षेत्रादेशेन क्षेत्र - विशेषितत्वस्वरूपप्रकारेण क्षेत्रापेक्षये
9
को वह प्राप्त कर लेता है तब वह परमाणु अचरम है । इस प्रश्न के उत्तर में प्रभु कहते हैं- 'गोयमा' दव्वादेसेणं नो चरिमे अचरिमे' पुद्गल परमाणु द्रव्यादेश से - द्रव्यप्रकार से चमर नहीं है । इसका सारांश ऐसा है कि जब परमाणुद्रव्य संघात परिणाम को प्राप्त करता है-तब वह अपने परिणाम से रहित तो हो जाता है परन्तु कालान्तर में वही परमाणु अपने परिणाम को उससे च्युत होकर प्राप्त कर लेता है । इसलिये द्रव्यादेश से परमाणु को चमर नहीं कहा गया है । संघात में मिलने के पहिले जो परमाणु की अपनी अवस्था थी उस अवस्था में वह परमाणु संघात से च्युत होने के बाद आ जाता है-यही इसका निष्कर्षार्थ है । इसलिये इस अपेक्षा से इसे चरम नहीं कहा गया है। 'खेत्ता देसेणं सिय चरिमे सिय अचरिमे' ऐसा जो कहा है-सो उसका
ચુકયુ છે, એજ ભાવને અચરમ કહે છે.
66
છે, એટલે કે વિવક્ષિત જે ભાવથી તે શ્રુત થઈ ફરીથી તે પ્રાપ્ત કરી લે છે, ત્યારે તે પરમાણુને महावीर अलुतेन। उत्तर आयता उडे छे - " गोयमा !” डे गौतम ! " दव्जादेसेणं नो चरिमे, अचरिमे " પુદ્ગલપરમાણુ દ્રવ્યાદેશની અપેક્ષાએ દ્રવ્યપ્રકારે ચરમ નથી, અચરમ છે. આ કથનના ભાવાથ નીચે પ્રમાણે છે જ્યારે પરમાણુદ્રવ્ય . સંઘાતપરિણામને પ્રાપ્ત કરે છે, ત્યારે તે પાતાના પરિણામથી રહિત તા થઈ જાય છે, પરન્તુ તેમાંથી વ્યુત થયા ખાદ अजाન્તરે એજ પરમાણુ પેાતાના મૂળ પરિણામને પ્રાપ્ત કરી લે છે, તેથી દ્રવ્યાદેશની અપેક્ષાએ પરમાણુને ચરમ કહેવામાં આવ્યું નથી. સંઘાતમાં મળ્યા પહેલાં પરમાણુની જે અવસ્થા હતી, તે અવસ્થામાં તે પરમાણુ સઘાતમાંથી વ્યુત થયા બાદ આવી જાય છે, આ પ્રકારનુ' આ કથનનું... તાત્પર્ય છે. તે કારણે આ અપેક્ષાએ તેને ચરમ કહેવામાં આવ્યુ નથી, पालु अयरभ वामां आव्यु छे. " खेत्तादेिसेणं सिय चरिमे सिय अचरिमे "
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૧
