________________
प्रमेयचन्द्रिका टी० श० ८ ० ८ ० १ प्रत्यनीकस्वरूपनिरूपणम्
१५
परिणीया पण्णत्ता' हे गौतम ! त्रयः प्रत्यनीकाः भावस्य विद्वेषिणः प्रज्ञप्ताः, तावाह - ' तं जहा - नाणपडिणीए, दंसणपडिणीए, चरित्तपंडिणीए ' तद्यथाज्ञानप्रत्यनीकः, दर्शनप्रत्यनीकः, चारित्रप्रत्यनीकश्च, अयमाशयः- भावः पर्यायः, स च जीवाजीवगतः, तत्र जीवस्य मशस्वोऽप्रशस्तश्च तत्र प्रशस्तः क्षायिकादिः, अप्रशस्तः- विवक्षयौदयिकः क्षायिकादिः पुनर्ज्ञानादिरूपोऽतो भावान ज्ञानादीन् मति प्रत्यनीकता च तेषां मिथ्याप्ररूपणतः, दुषणतो वा भवति, तथा चोक्तम्पाययसुत्तनिबद्धं, को वा जाणइ पणीय केणेयं ? 1
"
"
किंवा चरणेणं तु, दाणेण विणा उ हवइति ? " ॥ १ ॥
छाया -- प्राकृतसूत्रनिबद्धं को वा जानाति प्रणीतं केनेदम् । किं वा चरणेन तु दानेन विना तु भवति इति ॥ सू० १ ॥
में प्रभु कहते हैं-' गोयमा' हे गौतम! 'तओ पडिणीया पण्णसा भाव के प्रत्यनीक - विद्वेषी तीन कहे गये हैं जो इस प्रकार से हैं'नाणपडिणीए दंसणपडिणीए, चरित्तपडिणीए, ' ज्ञानप्रत्यनीक, दर्शन प्रत्यनीक और चारित्रप्रत्यनीक - तात्पर्य यह है-भाव नाम पर्याय का है । यह पर्याय जीव में भी होती है और अजीव में भी होती है। जीव में प्रशस्त और अप्रशस्त दोनों प्रकार की पर्याय होती है- क्षायिक आदिरूप प्रशस्त पर्याय होती है, और विवक्षावश अप्रशस्त पर्याय औदयिक आदिरूप होती है। क्षायिक ज्ञानादिरूप भावों के प्रति प्रत्यनीकता यही है जो इनकी मिथ्याप्ररूपणा की जाती है। अथवा इनमें जो दूषण लगाया जाता है वह भी इनकी प्रत्यनीकता है।
कहा भी है- 'पायय सुत्त' इत्यादि । प्राकृतसूत्र से रचित हुए को आयता अनु उहे छे-" तओ पडिणीया पण्णत्ता-तं जहा " हे गौतम | लाव अत्यनी (लाव विद्वेषी) ना नीचे प्रमाणे त्र प्रहार ह्या छे - " नाण पडिणीए, दक्षणपडिणीए, चरित्तपडिणीए " १ ज्ञानप्रत्यनी २ हर्शनप्रत्यन भने उ यारित्र પ્રત્યેનીક. તેનું તાત્પર્યં નીચે પ્રમાણે છે–ભાવ એટલે પર્યાય. આ પર્યાય જીવમાં પણ હાય છે અને અજીવમાં પણ હોય છે. જીવમાં પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત, એ અન્ને પ્રકારની પર્યાય હાય છે. ક્ષાયિક આદિરૂપ પ્રશસ્ત પર્યાય હાય છે. અને અપ્રશસ્ત પર્યાય ઔદ્યારિક આદિરૂપ હોય છે. ક્ષાયિક જ્ઞાનાદિરૂપ ભાવે પ્રત્યેની પ્રત્યેનીકતા ( વિરેાધી વૃત્તિ ) એટલે કે તેમની મિથ્યાપ્રરૂપણા કરવી તે. અથવા એમાં જે દેષ લગાડવામાં આવે છે. એ પણ गाय छे. उपाशु छे - " पायय सुत्त
તેના પ્રત્યેની પ્રત્ય
नीता
”
ઇત્યાદિ પ્રાકૃત સૂત્રને
श्री भगवती सूत्र : ৩
