________________
प्रयमैचन्द्रकाटीका श.१ उ ६ सू. ५ लोकस्थितिवर्णनम् विचित्रत्वात् , तथेहापि वस्तुस्वभाववैचित्र्यमादाय निरधिष्ठानस्याप्याकाशस्यावस्थानसंभवेन आकाशाधिकरणस्य शास्त्रे विवारो न कृत इति भावः । ' वायपइट्टिए उदही' वातप्रतिष्ठित उदधिः, तनुवातघनवातयोरुपरि घनोदधेः प्रतिष्ठितत्वात् , अर्थात् यथा वायोरधिकरणं गगनम् तथोदधेरधिकरणं वायुरेव । एवम् ' उदहिपइट्ठिया पुढवी' उदधिप्रतिष्ठिता पृथिवी, घनोदधेरुपरि रत्नप्रभादिपृथिवीनां स्थितत्वात् । मूले यदुक्तं 'उदहिपइटिया पुढवी' इति, तद् बाहुल्यापेक्षया विज्ञेयम् , ईपत्पाग्भारायाः पृथिव्या आकाशपतिष्ठितत्वात् । 'पुढची पइडिया तसा थावरा में विचित्रता है उसी प्रकार से आकाशस्वभाव में भी विचित्रता है, जिसकी वजह से वह बिना अन्य आधार के भी प्रतिष्ठित रहता है। अतः जब आकाश बिना किसी अन्य आधार के प्रतिष्ठित है तो फिर अधिष्ठान से विहीन आकाश के अधिकरण (आधार) का विचार शास्त्र में करने की आवश्यकता ही क्या है ? इसी कारण शास्त्र में आकाशाधिकरण का विचार नहीं किया गया है । वातप्रतिष्ठित उदधि कहने का तात्पर्य ऐसा है कि तनुवात और घनवात के ऊपर घनोदधि प्रतिष्ठित है । अर्थात् जैसे वायु का अधिकरण (आधार ) गगन है उसी प्रकार उदधि का अधिकरण वायु ही है । "उदहि पइट्ठिया पुढवी" का तात्पर्य यह है कि घनोदधि के ऊपर रत्नप्रभा आदि पृथिवियां प्रतिष्ठित हैं अर्थात् स्थित हैं। मूल में जो "उदहिपइट्ठिया पुढवी" ऐसा कहा गया है सो वह बाहुल्य की अपेक्षा से कहा गया जानना चाहिये। क्योंकि ईषत्प्रारभार नाम की जो पृथिवी है वह आकाश में प्रतिष्ठित है। તે તેવી જ રીતે અહીં વસ્તુસ્વભાવની વિચિત્રતા જાણી શકાય છે તેવી જ રીતે આકાશ દ્રવ્ય પણ પિતાના સ્વભાવની વિચિત્રતાને કારણે જ અન્ય દ્રવ્યના આધાર વગર પણ પ્રતિષ્ઠિત રહે છે. આ રીતે આકાશ કઈ પણ અન્ય પદાર્થના આધાર વિના જ રહેલું હોવાથી અધિકરણ (આધાર) રહિત હોવાથી તેના અધિકરણનો વિચાર કરવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી. તે કારણે જ શાસ્ત્રમાં આકાશના અધિકરણનો વિચાર કરવામાં આવ્યા નથી. “વાત પ્રતિષ્ઠિત ઉદધિ"નું તાત્પર્ય એ છે કે તનુવાત અને ઘનવાતના આધારે ઘોદધિ પ્રતિષ્ઠિત (રહેલી છે. એટલે કે જેવી રીતે વાયુનું અધિકરણ (આધાર) ગગન છે એવી જ शते दिनो माधार वायु छे. "उदधिपइट्ठिया पुढवी" धिप्रतिष्ठित पृथ्वी નું તાત્પર્ય એ છે કે ઘને દધિના આધારે રત્નપ્રભા વગેરે પૃથ્વીઓ (નરકે) प्रतिष्ठित (२९सी ) छे. भूगमा ? " उदहिपइडिया पुढवी " हेस छे. ते બાહુલ્યની અપેક્ષાએ સમજવું. કારણ કે ઈષ~ાશ્મારા નામની જે સિદ્ધશિલા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૨
