________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२ उ० २ ० १ समुद्घातस्वरूपनिरूपणम्
७५७
ल्येन कथं भवतीतिदत्र कथ्यते यस्मात्कारणात् वेदनादिसमुद्घाते परिणत आत्मा बहून् वेदनीयादिकर्मप्रदेशान् कालान्तरेऽनुभवयोग्यान् उदीरणाकरणेनाकृष्योदये प्रक्षिप्य अनुभूयच निर्जरयति आत्मप्रदेशैः सह श्लिष्टान् शातयति ततः प्राबल्येन वातइति कथ्यते भगवानाह - ' गोयमा' इत्यादि “ गोयमा " हे गौतम! का यह है कि जिस प्रकार घट को जानने वाला आत्मा घट को जानते समय ताद्विषयक ज्ञान के आकार से परिणत हो जाता है-तभी वह घट को जानता है - इसी प्रकार वेदना आदि समुद्घात करने वाला आत्मा भी जब तक वेदना आदि समुद्घात को विषय करनेवाले ज्ञान से युक्त नहीं होगा, तबतक वह वेदनादि समुद्घात को नहीं जान सकेगा, अतः जब वह उन्हें जानेगा तो यह बात निश्चित है कि वह तद्विषयक ज्ञान के आकार में परिणत हो गया है। तभी वह उन्हें जान सका है। इस तरह से जो वेदनाआदि के अनुभव - ज्ञान केसाथ आत्मा का तदा काररूप से परिणमन होता है वही आत्मा और वेदना आदि अनुभव ज्ञान का एकीभाव है। तात्पर्य कहने का यही है कि जिस समुद्घात में आत्मा की प्रवृत्ति हो रही हो उसके अनुभव ज्ञान के साथ वह आत्मा एकमेक होकर उन संबंधी कर्मों को आत्मप्रदेशोंसे बहार निकालना यही समुद्घात का शब्दार्थ है । और जब आत्मा वेदना आदि समुद्घात के रूप में परिणत हो जाता है-तब वह वेदनीय आदि कर्म के प्रदेशों को कि जो कालान्तर में अनुभव करने के योग्य हों उन्हें उदीरणा के द्वारा खींचकर उदय में लाता है - उदय में
તાત્પ એ છે કે જેમ ઘટ ( ઘડા ) ને જાણનારા આત્મા ઘડાને જાણતી વખતે તે ઘટને જાણે છે એજ પ્રમાણે વેદના આદિ સમુઘાત કરનારા આત્મા પણ જ્યાં સુધી વેદના આદિ સમુદ્દાત વિષયક જ્ઞાન વાળા નહીં થાય, ત્યાં સુધી તે વેદનાદિ સમુદ્ઘાતને જાણી શકશે નહીં. જો તે તેને જાણશે તા તે વાત નિશ્ચિત છે કે તે તેના વિષેના જ્ઞાનના આકારમાં પરિણત થઇ ગર્ચા છે. ત્યારે જ તે તેને જાણી શકે છે. એજ પ્રમાણે વેદના આદિના અનુભવ-જ્ઞાનની સાથે આત્માનું જે તદાકાર રૂપે પરિણમન થાય છે તેને જ આત્મા અને વેદના આદિ અનુભવ જ્ઞાનના એકીભાવ કહે છે. કહેવાનું તાત્પર્યં એ છે કે જે સમુદ્ધાતમાં આત્મા એકએક થઇને તેની સાથે સંબંધ રાખનારા કર્માને આત્મપ્રદેશેાથી અલગ કરે છે, એનું નામજ સમુદ્ધાતછે-એજ સમુદ્ઘાતના શબ્દાર્થ છે, અને જયારે આત્મા વેદના અતિ સમુઘાતરૂપે પરિણમે છે ત્યારે તે કાલાન્તરે અનુભવવાને ચાગ્ય કમ પ્રદેશાને ઉદીરણા દ્વારા ખેંચીને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૨
