________________
६५०
भगवतीसूत्रे रज्जुः रज्जुरिव रज्जुः सरलत्वात् , चक्रव्यवहाररहित इत्यर्थः यद्वा 'लज्जू' इति लज्जावान , लज्जेति संयमः, तद्वान् । ‘धण्णे' धन्यः लब्धधर्मधनः ।
खतिखमे ' शान्तिक्षमः क्षान्त्या क्षमया क्षमते नत्वसमर्थतयेति शान्तिक्षमा= स्वाभाविकक्षमाशील इत्यर्थः, यत् पाक् 'गुप्तेन्द्रियः' इत्युक्तं तत् तु इन्द्रियवि. कारगोपनमात्रेणापि स्यादत आह-'निइंदिए' जितेन्द्रियः इन्द्रियजन्यविकाराभावात्-वशीकृतेन्द्रियः । 'सोहिए ' शोधितःशुद्धिसम्पन्नः निराकृतातिचारगये । अथवा-लज्जा नाम संयम का है, उससे युक्त अर्थात् संयमवान् हो गये । 'धन्ने' धर्मरूप धन को उन्हों ने पा लिया। 'खंतिखमे' का तात्पर्य है-स्वयं शक्तिसंपन्न होते हुए भी सहनशील बनना। इसप्रकार वे स्कन्दक अनगार स्वयं में विशिष्ट शक्तिशाली होते हुए भी आये दुःखो को शांति पूर्वक सहन करते थे-इसलिये । (क्षान्त्या क्षमते इति क्षांतिक्षम ) इस व्युत्पत्ति के अनुसार जो व्यक्ति असमर्थ होने के कारण दूसरों के अपरधोंको क्षमा कर देता है वह क्षांतिक्षम नहीं है। जो पहिले ( गुप्तेन्द्रिय) ऐसा विशेषण स्कन्दक अनगार का कहा है-सो यह गुप्तेन्द्रियता इन्द्रियों के विकारों को छुपाने मात्र से भी हो सकती है-अतः कोई ऐसा यहां न समझले इसके लिये ( जिइंदिए ) यह पद प्रयुक्त किया गया है। यह पद यह प्रकट करता है कि इन्द्रिय जन्य विकार के अभाव से उनमें वशीकृतेन्द्रियता थी अर्थात् इन्द्रियों को वश માંથી વક્તાને બિલકુલ પરિત્યાગ કરી દીધું. અથવા સંયમને લજજા કહે છે. तमा सयभी मनी या मेवे। अर्थ ५५ ५७ श छ. “धन्ने" तभी यम३५ धन प्रात ४२१ दाधु, (खंतिखमे) शहित शणी डावा छतों पर ક્ષમાશીલ બન્યા. પિતે શકિતસંપન્ન હોવા છતાં પણ સહનશીલ બનવું, તેનું નામ ક્ષાંતિક્ષમ છે. સ્કન્દક અણગાર પિતે વિશિષ્ટ શક્તિ શાળી હોવા છતાં પણ આવી પડતાં દુઃખ અને ઉપસર્ગોને શાંતિ પૂર્વક સહન કરતા હતા. तेथी तभन क्षतिक्षम द्या छ. (क्षान्त्या क्षमते इति क्षांतिक्षमः) मा व्युत्पत्ति પ્રમાણે નિર્બળતાને કારણે બીજા લેકેના અપરાધને માફ કરનાર વ્યકિતને ક્ષાંતિક્ષમ કહી શકાય નહીં. આગળ સ્કન્દકને “ગુપ્તેન્દ્રિય ” કહેવામાં આવ્યા છે. ઈન્દ્રિના વિકારોને છુપાવવાથી પણ ગુપ્તેન્દ્રિય પણું સંભવી શકે છે. પણ સ્કન્દકના ગુતેન્દ્રિયપણાના વિષયમાં એવી આશંકા કોઈને પણ ન થાય તે भाट तमने ( जिइंदिए ) तन्द्रिय ४ह्या छ । ५४ मे यता छ । ઈન્દ્રિયથી ઉત્પન્ન થતા વિકારના અભાવને કારણે તેમનામાં ઈન્દ્રિયોને વશ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૨
