________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १० सू. १ अन्ययूथिकमतनिरूपणम्
३८७
सिया' इति वक्तव्यं स्यात्, इति एतत् पूर्वोक्तम् वक्तव्य स्यात्, यदेतत् लोके सुखदुःखादिकं भवति न तत् केनापि कारणेन भवति, अपि तु स्वाभाविकमेवेदं सर्वम् तथाचोक्तम् -
" अतर्कितोपस्थितमेव सर्व चित्रं जनानां सुखदुःखजातम् । काकस्य तालेन यथाभिघातो न बुद्धिपूर्वोत्र वृथाभिमानः ॥ १ ॥ यथा कण्टकस्य तैक्ष्ण्यं शुकादीनां हरितत्वं मयूराणां विचित्रता न नियत कारणजनिता किन्तु स्वभावादेव । यथा वा पतंगादीनां गगने उड्डयनं मत्स्यानां
उनके कर्मों के फलस्वरूप नहीं है क्यों कि किसी भी प्राणी आदि द्वारा कर्मों का बंध किया ही नहीं जाता है अतः सब जो कुछ होता रहता है वह सब स्वभाव से ही होता रहता है। यही बात (इति वत्तव्यं सिया) इस पाठ द्वारा प्रदर्शित की गई है। लोक में जो कुछ भी सुख दुःखादिक होते रहते हैं वे किसी अन्यकारणक नही होते हैं किन्तु स्वभाषिक ही होते हैं इस विषय को प्रकट करने वाला यह ( अतर्कितोपस्थित इत्यादि पद्य है । इसके द्वारा यह समझाया गया है कि नाना प्रकार के जो सुख दुःख जीवों को बिना विचारे अर्थात् अबुद्धिपूर्वक भोगने में आते हैं, वे निष्कारणक ही हैं, सकारणक नहीं। जैसे कांटों में तीक्ष्णता शुक (तोता ) आदिकों में हरापन, मयूरों में विचित्रता, यह सब नियत कारणसे जनित नहीं है किंतु स्वभावसे ही है-और जैसे पतंग आदिकों का आकाश में उडना, मछलियों का जल में संचरण करना किसी कारण से निष्पादित नहीं होता है किन्तु स्वभाव से ही यह उनमें पाया
ફળરૂપ હેાતા નથી. કારણ કે કાઇ પણુ પ્રાણી, ભૂત વગેરે મારફત કર્મના મધ મધાતા જ નથી. તેથી જે કંઈ થાય છે તે સ્વભાવથી જ થયા કરે છે. એ વાત 66 इति वक्तव्व सिया " या सूत्रपाठ वडे मताववामां भावी छे. લાકમાં જે કોઇ સુખ દુઃખ વગેરે ભગત્રવા પડે છે તે બીજા કોઇ કારણેાને લીધે ભાગવવા પડતા નથી પણ સ્વાભાવિક જ હાય છે. આ વાતને સમજાवाने भाटे " अतर्कितोपस्थित " त्याहि पद्यो छे. तेभनी भारत मे बात સમજાવવામાં આવી છે કે જીવાને અનેક પ્રકારનાં જે સુખ દુઃખ અબુદ્ધિપૂર્વક (વિના વિચાર્ય) ભાગવવા પડતાં હાય છે તે નિષ્કારણુજ હોય છે, સકારણ હાતાં નથી. એટલે કે તેની પાછળ કોઈ કારણ હેાતું નથી પણ તે સ્વભાવિકજ હાય છે જેવી રીતે કાંટામાં તીક્ષ્ણતા, પાપટમાં લીલાશ, મારમાં વિચિત્રતા, એ બધાંનું કાઈ ચાસ કારણ નથી–પરન્તુ સ્વભાવથી જ તે હાય છે, એવી જ રીતે સુખ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૨
