________________
चन्द्रिका टी०२००२००५ धर्मास्तिकायादिनां प्रमाणादिनिरूपणम् १०८७
टीका - ' धम्मत्थिकारणं भंते ' धर्मास्तिकायः खलु भदन्त ! " के महालए पण्णसे' कियान् महालयः प्रज्ञप्तः ? कियान विशालः कथितः धर्मास्तिकायस्य कियद्विशालत्वम् इति प्रश्नः । भगवानाह - ' गोयमा' इत्यादि ' गोयमा' हे गौतम ! 'लोए लोयमेत्ते लोपमाणे लोयफुडे लोयं चेत्र फुसित्ताणं चिट्टह' लोको लोकमात्रः लोकप्रमाणः लोकस्पृष्टः लोकं चैव स्पृष्ट्वा खलु तिष्ठति । तत्र लोको लोकम
टीकार्थ - ( धम्मत्थिकाए णं भंते ) हे भदन्त । धर्मास्तिकाय ( के महालए पण्णत्ते ) कितना बड़ा कहा गया है ? अर्थात् धर्मास्तिकाय कितना विशाल है ? इस प्रकार के गौतम के इस प्रश्न का उत्तर देते हुए भगवान् उनको कहते हैं- ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( लोए लोयमेसे लोयप्पमाणे लोयफुडे लोयं चैव फुसिता णं चिट्ठा) यह धर्मारितकाय लोक धर्मास्तिकाय को लोकरूप कहने का कारण यह है कि यह लोक प्रमित होने के कारण अथवा लोक इस द्वारा कहे जाने के कारण लोक शब्द से कहा गया है। तात्पर्य कहने का यह है कि धर्मास्तिकाय जितना बडा लोक उतना हो बड़ा है क्यों किया वह उसमें व्यापक बना हुआ है। जिस प्रकार तिल में तेल व्यापक होकर रहता है उसी प्रकार से यह संपूर्ण लोकाकाश में रहता है। लोकाकाश का ऐसा कोई सा भी प्रदेश नहीं है कि जहां पर यह द्रव्य न हो। इस कारण धर्मास्तिकाय को लोकप्रमित कहा गया है तथा जब लोकाकाश का विचार किया है तब वहां पर धर्मादिक द्रव्यों को (लोक) ऐसे नाम से कहा
66
टीडार्थ - " धम्मत्थिकाए णं भंते ! के महालये पण्णत्ते " हे लिहन्त ! धर्माસ્તિકાય કેટલું માટું હાય છે—એટલે કે તે કેટલું વિશાળ છે ? ગૌતમ સ્વાभीना या प्रश्न उत्तर भायता महावीर अनु छे ! " गोयमा ! " ३ गौतम ! “ लोए लोयमेत्ते लोयध्वमाणे लोयफुडे लोयंचेव फुसिताणं चिट्ठइ " म ધર્માસ્તિકાય લાકરૂપ છે ” ધર્માસ્તિકાયને લેાકરૂપ કહેવાનું કારણ એ છે કે તે લેાકપ્રમિત (લેકપ્રમાણ ) હેાવાથી અથવા લાક ” દ્વારા ઓળખાતુ હોવાને કારણે તેને ( લેક ) શબ્દ દ્વારા એળખવામાં આવે છે–લેક જેટલે મોટો છે એટલું જ માઢુ ધર્માસ્તિકાય છે કારણ કે તે સમસ્ત વ્યાપેલુ છે જેવી રીતે તલમાં તેલ વ્યાપક મનીને રહે છે, એજ રીતે ધર્માસ્તિકાય સ પૂર્ણ લેકાકાશમાં રહે છે લેાકાકાશના કોઇ પણ એવા પ્રદેશ નથી કે જ્યાં તેનું અસ્તિત્વ ન હાય તેથીજ ધર્માસ્તિકાયને લેકપ્રમિત (લાક પ્રમાણુ કહ્યું છે, તથા જ્યારે લેકાકાશના વિચાર કરાયેા છે ત્યારે ત્યાં પણ ધર્માદિક દ્રવ્યેને “ લેક ?”
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૨
