________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० २ 30 १० सू०२ अस्तिकायस्वरूपनिरूपणम् १०४१ का यस्यैकस्मिन् प्रदेशे न्यूनेऽपि धर्मास्तिकाये धर्मास्तिकायशब्देन व्यवहारः कथन भवति तत्र किं कारणमिति प्रश्नाशयः भगवानाह-' से पूर्ण गोयमा' इत्यादि । ' से गूणं गोयमा!' तानूनं गौतम ! 'खंडे चक्के सगले चक्के' खण्डं चक्रम् सकलम् चक्रम्-हे गौतम ! चक्रस्य एका भागश्चक्रं भवति किंवा सकलं चक्रं चक्रं भवतीति भगवतः गौतमम्प्रति कथनम् यथा खण्डं चक्रं चक्रं न भवति खण्डचक्रमित्येव तस्य व्यवहारात् किन्तु सकलमेव चक्रं चक्रं भवति एवं प्रदेशेनापि ऊनो धर्मास्तिकायो:न धर्मास्तिकाय इति वक्तव्यं स्यात् यथा चक्रे तपे हापि ज्ञातव्यम् एप निश्चयनगगऽनु सारेण एकप्रदेशेनाप्यूने धर्मास्तिकाये में धर्मास्तिकाय इस शब्द का व्यवहार नहीं हो सकता है और न एक प्रदेश से हीन धर्मास्तिकाय में धर्मास्तिकाय इस शब्द का व्यवहार हो सकता है सो हे भदन्त ! इसमें क्या कारण है ? इस विषय में गौतम की जिज्ञासा के समाधान निमित्त प्रभु उनसे ही पूछते हुए कहते हैं ( से गूणं गोयमा !) हे गौतम ! तुम यह तो कहो कि (खंडे चक्के, सगलेचक्के) चक्र का एक भाग चक्र कहलाता है कि समस्त चक्र चक्र कहलाता है । भदन्त ! चक्र का खंड चक्र नहीं कहलाता किन्तु समस्त चक्र चक्र कहलाता है, तो हे गौतम ! सोचो जिस प्रकार चक्र का खण्ड चक्र नहीं कहा जा सकता वह तोखण्ड चक्र इसरूप से ही व्यवहृत होता है किन्तु पूरा चक्र ही चक्र कहा जाता है- इसी प्रकार एक प्रदेश से भी न्यून धर्मारितकाय, धर्मास्तिकाय नहीं कहला सकता है। वह तो खण्ड मही यावत् (पर्य-त) ५४थी नायना सूत्रपा अड ४२राय छे-मे, ay, यार, પાંચ આદિથી લઈને ધમસ્તિકાયના અસંખ્યાત પ્રદેશને પણ ધર્માસ્તિકાય કહી શકાય નહીં, આ રીતે ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને તેમણે આપેલા ઉત્તરનું કારણ પૂછે છે આ પ્રશ્નનો ઉત્તર સમજાવવા માટે પ્રભુ તેમને જ પ્રશ્ન ४२ छ-( से णूण गोयमा !) गौतम ! ( खंडे चक्के, मगले धक्के ! ) मामा ચક્રને ચક કહેવાય કે તેના એક ભાગને ચક કહેવાય? ગૌતમ સ્વામી જવાબ આપે છે- હે ભદન્ત ! ચક્રના ભાગને ચક્ર કહેતા નથી પણ આખા ચક્રને જ ચક કહેવાય છે” મહાવીર પ્રભુ સમજાવે છે, “જેમ ચક્રના ભાગને ચક કહેવાય નહીં પણ ચક્રને ભાગ જ કહેવાય છે, અને આખા ચક્રને જ ચક કહેવાય છે, એ જ પ્રમાણે એક પ્રદેશ પણ એ હેય એવા ધર્માસ્તિકાયને ધર્માસ્તિકાય કહેવાતું નથી. તેને તે ધર્માસ્તિકાયને ભાગ જ કહેવાય છે. આ
भ १३१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૨
