________________
प्रमेयचन्द्रिका टी० श० २ उ०१० सू०१ अस्तिकायस्वरूपनिरूपणम् १०१७ अस्तीनाम् प्रदेशानाम् कायाः राशयः इति अस्तिकायाः अथवा अस्तीति तिङन्त मतिरूपको निपातः भूतभविष्यवर्तमानेति कालत्रयवाचकः ततः अस्तीति सन्ति आसन भविष्यन्ति च ये कायाः प्रदेशराशयः ते अस्तिकायाः। एसबूषा इमे अस्तिकायाः पञ्च प्रज्ञप्ताः, पश्चास्तिकायानेव दर्शयति त जहा' इत्यादि । " तं जहा" तत् यथा “ धम्मत्थिकाए" धर्मास्तिकायः " अधम्मत्थिकाए" अधर्मास्तिकायः “आगासत्थिकाए" आकाशास्तिकायः "जीवस्थिकाए " जीवास्तिकायः " पोग्गलात्थिकाए" पुद्गलास्तिकायः-इति, बहुषु अस्तिकायेषु प्रथमतः तरह से प्रदेशों की जो राशि-समुदाय है वह अस्तिकाय है । अथवाअस्ति यह तिङन्त प्रतिरूपकनिपात अव्यय है और यह भूत, भविष्यत् और वर्तमान ऐसे तीनों कालों का वाचक है। इससे यह अर्थ निकलता है कि जो काय वर्तमान काल में है, भूतकाल में थे, और भविष्यकाल में भी रहेंगे वे अस्तिकाय है। इस तरह के अस्तिकाय पांच कहे गये हैं-तात्पर्य कहने का यही है कि काय-शरीर के समान जो द्रव्य बहुत प्रदेश वाले हैं वे अस्तिकाय हैं । अविभागी पुद्गलका परमाणु जितने आकाशरूप स्थान को रोकता है उसका नाम प्रदेश है। ऐसे प्रदेश जीव, पुद्गल, धर्म, अधर्म और आकाश द्रव्य में ही होते हैं अताये अस्तिकायकहे गये हैं । (तंजहा) इस विषयका स्पष्टीकरण स्वयं टीकाकार आगे कर रहे हैं-(धम्मत्थिकाए, अधम्मस्थिकाए, आगासस्थिकाए, जीवत्थिकाए, पोग्गलत्थिकाए ) धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशा स्तिकाय, जीवास्तिकाय, पुद्लास्तिकाय । इस प्रकार इन पांच अस्ति છે તેનું નામ અસ્તિકાય છે. અથવા “અસ્તિ” એ સિડન્ત પ્રતિરૂપક નિપાત અવ્યય છે અને તે ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન, એ ત્રણે કાળનું વાચક છે. તેમાં ભાવાર્થ એ થાય છે કે જે કાર્ય રાશિ ભૂતકાળમાં હતાં, વર્ત. વર્તમાનકાળમાં છે અને ભવિષ્યમાં પણ હશે તેમને અસ્તિકાય કહે છે. આ પ્રકારના પાંચ અસ્તિકાય કહે છે કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે કાય- શરી. રની જેમ જે દ્રવ્ય બહુ પ્રદેશેવાળાં છે તેમને અસ્તિકાય કહે છે. અવિભાગી પુલનું પરમાણુ જેટલા આકાશરૂપ સ્થાનને પ્રદેશ કહે છે. એવા પ્રદેશ જીવ, પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ અને આકાશ દ્રવ્યમાં જ હોય છે, તેથી તે પાંચે ને અસ્તિકાય કહેવામાં આવે છે. હવે ટીકાકાર તે અસ્તિકા બતાવે છે "तंजहा" ते पांय मस्तियनीय प्रमाणे छ-" धम्मस्थिकाए, अधम्मस्थिकाए, आगासत्यिकाए, जीवस्थिकाए, पोग्गलस्थिकाए " (१) स्तिय, (२) अध. भस्तिय, (3) माशास्तिय, (४) पास्ताय भने (५) पुस्तिकाय,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૨
