________________
अध्य० २. उ. १
तच्च भावेन्द्रियसहयोगं प्राप्यैवात्मनः साहाय्यं करोति प्रस्थकाष्ठवत् ('पायलीकाठ' इति भाषा प्रसिद्धवत् । ) आत्मपरिणतिरूपं भावेन्द्रियमपि लब्ध्युपयोगभेदाद्विविधम्, तत्र तत्तदिन्द्रियावारककर्मणां क्षयोपशमो लब्धिः । इन्द्रियाणां स्वस्वविषयेषु परिच्छेद्यव्यापार उपयोगः । अत्र लब्धौ वर्तमानायां सत्यां निर्वृत्त्युपकरणोपयोगानां त्रयाणामप्यपेक्षा । निर्वृत्तौ वर्तमानायां सत्यामुप्रकरणोपयोगयोरपेक्षा । सत्युपकरणे चोपयोत्मक है तो भी उसका जो इन्द्रिय शब्दसे व्यवहार किया गया है उसका मतलब यही है कि यह आत्माको पदार्थज्ञानमें सहायक है, क्योंकि विना द्रव्येन्द्रिय के आत्मा को पदार्थज्ञान नहीं हो सकता । यही कारण है कि विग्रहगति में भावेन्द्रियके होने पर भी द्रव्येन्द्रिय के अभाव में जीवको बाह्य पदार्थज्ञान नहीं होता । द्रव्येन्द्रिय यद्यपि आत्माको पदाज्ञान कराने में सहायक है तो भी वह भावेन्द्रिय के सहयोग के विना आत्माको पदार्थबोधमें सहायक नहीं हो सकता ।
४७
आत्मपरिणतिरूप भावेन्द्रिय भी लब्धि और उपयोगके भेद से दो प्रकार की है । उन-उन इन्द्रियों को आवरण करनेवाले कर्मोंका जो क्षयोपशम है उसका नाम लब्धि है । एवं इन्द्रियोंका अपने २ विषयों के जानने रूप जो व्यापार है उसका नाम उपयोग है। आत्मामें लब्धिजानने की योग्यता - होनेपर भी उसे निर्वृत्ति, उपकरण एवं उपयोग की अपेक्षा रहती है । लब्धि के होते हुए भी इनके विना आत्माको पदार्थ
યદ્યપિ પુદ્ગલપરિણામાત્મક છે તો પણ તેના જે ઇન્દ્રિય શબ્દથી વ્યવહાર કરેલ છે. તેનું કારણ એ છે કે તે આત્માને પટ્ટાજ્ઞાનમાં સહાયક છે, કારણકે દ્રવ્ય ઇન્દ્રિય વિના આત્માને પદાર્થ જ્ઞાન થતું નથી, એજ કારણ છે કે વિગ્રહગતિમાં ભાવેન્દ્રિય થવાથી પણ દ્રવ્યેન્દ્રિય ના અભાવમાં જીવને ખાદ્ય પદા જ્ઞાન થતું નથી. દ્રવ્યેન્દ્રિય યદ્યપિ. આત્માને પદાર્થ જ્ઞાન કરાવવામાં સહાયક છે, તે પણ તે ભાવેન્દ્રિયના સહયોગ વિના પટ્ટા એધમાં આત્માને સહાયક થઈ શકતા નથી.
આત્મપરિણતિરૂપ ભાવેન્દ્રિય પણ લબ્ધિ અને ઉપયાગના ભેદથી એ પ્રકારે છે. તે તે ઇન્દ્રિયાના આવરણ કરનાર કર્મોના જે ક્ષાપશમ છે તેનુ નામ લબ્ધિ છે. ઇન્દ્રિયાના. પોત-પોતાના વિષયાને જાણવા રૂપ જે વ્યાપાર છે તેનુ નામ ઉપયાગ છે.
આત્મામાં લબ્ધિ-જાણવાની યોગ્યતા હોવા છતાં તેને નિવૃત્તિ, ઉપકરણ, અને ઉપયાગની અપેક્ષા રહે છે, લબ્ધિના હેાવા છતાં પણ તેના વિના આત્માને પદાર્થ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૨
