________________
પ્રશમરસની અનુભૂતિ વિચારોને સાધકના મનોજગતમાંથી ભૂંસી કાઢવાની એક વિધિ ઉપર બતાવી. ઝેન સંપ્રદાય કઈ રીતે આ કામ કરે છે એ એક ઝનકથામાં જોવા મળે છે.
એક સાધક ગુરુ પાસે ગયો અને એણે પૂછ્યું : ભગવાન બુદ્ધના ચહેરા પર કેવો પ્રશમરસ રેલાતો હશે ?
ગુરુએ એને બોચીમાંથી પકડ્યો. પોતાની પાટ પાસે રહેલ બારીમાંથી એને નીચે ફેંક્યો. સદ્ભાગ્યે નીચે ધૂળ જ હતી. જેવો સાધક નીચે પટકાયો કે તરત ગુરુએ બારીમાંથી પોતાનું મોટું બહાર કાઢી પૂછ્યું : હવે ખ્યાલ આવ્યો કે ભગવાનના ચહેરા પર કેવો પ્રશમરસ રેલાતો હશે ?
નીચે પટકાવાની ઘટના એકદમ આકસ્મિક હતી. એટલે જેવી એ ઘટના ઘટી કે એક-બે ક્ષણ માટે સાધક દિમૂઢ બન્યો. આ ક્ષણોમાં વિચારો નથી હોતા.
ગુરુએ જોયેલું કે જ્યારે સાધકે પૂછ્યું ત્યારે એ વૈચારિક, ઉપરછલ્લી ભૂમિકા પર હતો. એથી જ આ પ્રશ્ન તેણે પૂછેલ. જો એ ધ્યાનની સુવર્ણમયી પળોમાં હોત તો ગુરુના ચહેરા પરના પ્રશમરસને જોઈને બુદ્ધના ચહેરા પરના પ્રશમરસનું અનુમાન એ કરી લેત.
ગુરુએ પેલી ક્ષણ પકડી લીધી. એ ક્ષણે મુખ બહાર કાઢીને પૂછ્યું : હવે ખ્યાલ આવ્યો કે ભગવાનના મુખ પર કેવો પ્રશમરસ રેલાતો હશે?
અને, સાધકને ખ્યાલ આવી ગયો. કહો કે આછેરી અનુભૂતિ મળી ગઈ.
ગુર્જિએફે પણ આવો એક પ્રયોગ કરેલો. સાંજનો સમય. એક સાધક એમની પાસે આવ્યો. એણે કહ્યું : ગુરુદેવ ! મને સાધના આપો ! ગુર્જિએફે જોયું કે એનું મન સ્થિર નથી; સાધના શી રીતે આપી શકાય ?
૧૨
સાધનાપથ
