________________
આમ, અવંતિને કેન્દ્ર બનાવીને સમ્રાટ સંપ્રતિએ જૈન શાસનનો જે જવલંત જયનાદ જગાવ્યો, એ એક અપેક્ષાએ શિશુનાગવંશથી મૌર્યવંશ સુધીના પોતાના તમામ પૂર્વજો કરતા વધુ દિગંત-વ્યાપી હતો, અને એથી જ એમના એ નામ-કામ પર કાળ-સાગરના કેટલાય પાણી ફરી વળ્યા હોવા છતાં એ નામની નમનીયતા અને કામની કમનીયતા આજે પણ જરાય ખંડિત બની નથી શકી. અને સમ્રાટ સંપ્રતિ મહારાજાના નામ શ્રવણ માત્રથી જ જૈન માત્રનું મસ્તક આજેય અહોભાવથી વિનયાવનત બની ગયા વિના નથી રહેતું !
–
–
–
શિશુનાગવંશીય રાજાઓ તેમજ નંદ તથા મૌર્ય રાજાઓમાંનો મોટો ભાગ જૈનધર્મી હતો. એમાં પણ મહારાજા સંપ્રતિએ જૈન શાસનનો એકચ્છત્રી-પ્રભાવ ફેલાવવામાં ઘણો મોટો ફાળો ભજવ્યો હતો. આ બધા રાજાઓ જૈન હોવા છતાં એમનામાં ધર્મનું ઝનૂન નહોતું. પ્રિયદર્શી અશોક પછીના બે-ત્રણ રાજાઓ બૌદ્ધ ધર્મના ઝંડાધારી બન્યા હતા. આ બધાના કારણે વૈદિક દર્શનોનો પ્રભાવ મગધ-સામ્રાજ્યમાં ઝાંખો પડે, એ સહજ હતું. એથી ઇર્ષ્યા-અસૂયાથી ધૂંધવાતા એ દર્શનો મનોમન પોતાના ધર્મના પ્રચાર માટે એવી કોઈ રાજય-શક્તિની અપેક્ષા રાખે, એ સ્વાભાવિક હતું. આ અપેક્ષા સેનાપતિ પુષ્યમિત્રે કલ્પનાતીત માત્રામાં પૂર્ણ કરી.
પુષ્યમિત્ર નાનપણથી જ સાહસિક અને વૈદિક-ધર્મનો કટ્ટર અનુરાગી હતો. એના પિતાનું રાજ્ય પુરોહિત તરીકે પાટલિપુત્રમાં સારામાં સારું માન હતું. એમનું નામ પુષ્યધર્મા હતું. એઓ પણ વૈદિક ધર્મનો પ્રચાર કરવાના મોટા-મોટા સ્વપ્નો જોઈ રહ્યા હતા. એમાં કુદરતે પણ જાણે સાથ આપ્યો. એમનો પુત્ર પુષ્યમિત્ર પોતાના પ્રચંડ-વ્યક્તિત્વ અને પુણ્યાઈથી સભર સાહસિકતાને કારણે બૃહદરથની સેનામાં સેનાપતિના પદ સુધી પહોંચી ગયો.
પુષ્યમિત્રને મગધ સેનાપતિ તરીકેનું પ્રતિષ્ઠિત પદ મળેલું જોઈને જ એના પિતા પુષ્યધર્માની આંખમાં કંઈકંઈ જાતના સોહામણા સ્વપ્નો અવતરવા માંડ્યા. એમને થયું કે, મગધમાં વૈદિક ધર્મની પુનઃ પ્રસ્થાપના મહારાજા ખારવેલ