Page Text
________________
प्रकरणम् ] सुबोधिनी-शेखरसहिता [ ५६५ भरथिकः । गुणो हि तद्धितार्थे प्रवृत्तिनिमित्तं संपादिस्वायुध्यते । तत्प्रतिषेधो यत्रोग्यते तत्रायं विधिः । कर्णवेष्टकाभ्यां न सम्पादि मुखमिति । संपेति किम्पाणिनीयमधीते पाणिनीयः । न पाणिनीयः प्रपाणिनीयः। तद्धिताः किम्बोदुमर्हति वोढा । न वोढाऽवोढा । ३८६० ययतोश्चातदर्थे। (६-२-१५६) ययतौ यो तद्धितौ तदन्तस्योत्तरपदस्य नमो गुणप्रतिषेधविषयात्परस्यान्त उदात्तः स्यात् । पाशानां समूहः पाश्या। न पाश्या अपाश्या। अदन्त्यम् । अतदर्थे एवात्र भवति । गार्दभरथिकादन्य इति । उदाहरणादस्य विशेष दर्शयितुं गुणप्रतिषेध इति सूत्राव यवं व्याचष्टे गुण इति । तद्धितार्थे प्रवृत्तिनिमित्तमिति । तद्धितार्थः संपाद्यादि तस्य यत् प्रवृत्तिनिमित्तम् । संपादीत्वादिति । श्रादिशब्देन तदर्हत्वादेहणं स गुण इत्युच्यते । उक्तं हि-संसर्गभेदकं यद्यत्सव्यापार प्रतीयते । गुणत्वं परतन्त्रत्वात्तस्य शास्त्रे उदाहृतम् ॥' इति । वोढेति । 'अर्हे कृत्यतृचश्च' इति तृच् । धत्वढत्वष्टुत्वढलोषेषु 'सहिवहोरोदवर्णस्य-' इत्योत्वम् । पाश्यति । तत्रार्थतोऽर्हत्वाऽभावस्यापि बोधनादस्त्येव गुणप्रतिषेधः, यथा घटभिल इत्युक्त घटत्वाऽभाववानिति प्रतीयत इति वाच्यम् । “न गर्दभरथमर्हतीति गर्दभरथस्य नहींभ्या युगपदेकार्थीभावविवक्षायां परत्वात्तद्धिते एकदेशद्वारकसामर्थ्यमाश्रित्य तद्धितान्तेन समासे 'आरोपितं गर्दभरथमईती'त्यर्थ केऽतिप्रसङ्गवारणार्थत्वात् । न च प्रत्ययार्थोपसर्जनगर्दभरथस्य नर्थापेक्षत्वेनाऽसामर्थ्या ततस्तद्धितो दुर्लभः, अस्मादेव गुणप्रतिषेधाज्ज्ञापकानार्थसार्थसापेक्षादपि तद्धितोत्पत्तिस्वीकारात् । स्पष्टश्चेदं 'न नम्पूर्वात्तत्पुरुषादिति सूत्र भाष्ये । यत्तु कैयटेन-'एतदन्तोदात्तत्वविधानमेवैतदर्यज्ञापक'मित्युक्तम् , तन्न, वत्सेभ्यो न हित' इत्यर्थे प्रधानस्य नर्थापक्षत्वेप्यपसर्जनवत्सानां तदर्थानपेक्षत्वेन तद्धितोत्पत्ति साम्राज्ये सूत्रसार्थक्यात् । किं चेदृशेऽर्थेऽपि हितस्य धर्मिण एव प्रत्ययार्थतया तत्र नार्याऽन्वयेऽस्यन्ताऽभावार्थकत्वे हिताऽभावः प्रतीयते, न तु हितत्वरूपगुण प्रतिषेधः । भेदायकत्वे तु अस्मद्रीत्यैव गुणप्रतिषेधार्थत्वमुपपाद्यम् । एवञ्च नअर्थानपेक्षवत्सशब्दात्पूर्व प्रत्यये पश्चान्नसमासेऽपि तदुदाहरणं सुलभम् । किं च त्वदुक्तरीत्या प्रत्ययार्थस्य सापेक्षत्वेऽपि प्रकृत्यर्थस्य तत्वाऽभावात् 'सापेक्षादपी'ति भाष्योतज्ञाप्याऽसिद्धिः । 'वत्से युगपदुभयान्वयविवाति न वक्त युक्तम् , तथाहि सति वत्सभिन्नहित इत्येव प्रतीत्या गुणप्रतिषेधाऽनवगमादित्याहुः । अगर्दभरथशम्दात्प्रत्यये तु नशूर्वपदकतद्धितान्तोत्तरपदकसमासाऽभावात्स्वरस्याs, प्राप्तिरेवेति न तद्वयावृत्तये तत् । अवोढेति । 'अहे कृत्यतृव' ति तुच । अत्र नस्वर एव । ययतोश्चा । ययतोः किम् ? अपाणिनीयम् । नमः किम् ? विपाश्या।
| SR No. | 006151 |
| Book Title | Laghu Siddhant Kaumudi Part 04 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Girdhar Sharma, Parmeshwaranand Sharma |
| Publisher | Motilal Banrassidas Pvt Ltd |
| Publication Year | 1979 |
| Total Pages | 716 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 17 MB |