________________
બહુ મહત્ત્વનું વૈષમ્ય બન્ને ઘટનામાં એ છે કે પ્રભુ સામે પરાભવ પામેલા ઈન્દ્રભૂતિ તે જ ભવમાં કેવલજ્ઞાન અને મોક્ષ પામ્યા. અને ગોશાલક અનંતકાળ સંસારમાં ભમ્યા પછી પામશે !
આ વિષમતાની રહસ્યખોજ કરતાં જણાય છે કે ઈન્દ્રભૂતિ પહેલા પ્રભુ સામે ટકરાયા પણ પછી પ્રભુના શિષ્ય બની ગયા. ગોશાલક પહેલાં પ્રભુનો શિષ્ય રહી ચૂક્યો હતો અને પછી પ્રભુ સામે ટકરાયો. ઈન્દ્રભૂતિનો અપરાધ કદાચ અહંકાર પ્રેરિત ઉશૃંખલતાનો હતો. ગોશાળાનો અપરાધ ગુરુદ્રોહનો હતો.
ઈન્દ્રભૂતિએ પ્રભુની સર્વજ્ઞ તરીકેની પ્રખ્યાતિ સાંભળેલી પરંતુ ગોશાળાને તો પ્રભુની સર્વજ્ઞ તરીકેની પ્રતીતિ હતી. પોતે સર્વજ્ઞ ન હોવા છતાં બન્ને પોતાની જાતને સર્વજ્ઞ તરીકે ઓળખાવતા હતા, પરંતુ બન્ને દ્વારા અપાતી સર્વજ્ઞ તરીકેની ઓળખાણમાં એક પાયાનો મહત્ત્વનો ફરક હતો. ઈન્દ્રભૂતિ પોતાની જાતનો સર્વજ્ઞ તરીકેનો પરિચય આપતો હતો, તેમાં પ્રેરક પરિબળ અભિમાન હતું અને ગોશાળો પોતાની જાતનો સર્વજ્ઞ તરીકેનો પરિચય આપતો હતો, તેમાં પ્રેરક પરિબળ દંભ અને માયા હતાં. ગોશાળો સર્વાંગ કુટિલ હતો. ઈન્દ્રભૂતિ અંદરથી ખૂબ ઋજુ હતા. ઈન્દ્રભૂતિ ‘પોતે અસર્વજ્ઞ છે’ તે જાણતા હતા. પરંતુ ‘પ્રભુ સર્વજ્ઞ છે’ તેવી પણ તેમને ખબર નહોતી. જ્યારે ‘પ્રભુ સર્વજ્ઞ છે’ તે પણ ગોશાળા જાણતો હતો અને ‘પોતે અસર્વજ્ઞ છે, તેવું પ્રભુ જાણે છે' તે પણ તેને ખબર હતી અને છતાં પ્રભુ સામે પોતાની સર્વજ્ઞતાનો દાવો લઈને ગયો! કેવી નફ્ફટાઈ!
દંભ જ્યારે નિરાવરણ બને છે ત્યારે તે નફ્ફટાઈનું રૂપ ધારણ કરે છે. દંભ કરતાં આ નફ્ફટાઈ વધુ ખતરનાક છે. દંભ એ ચોરી જેવું પાપ છે પણ નફ્ફટાઈ તો સીધી લૂંટફાટ છે. ઈન્દ્રભૂતિએ સર્વજ્ઞ તરીકેના ફાંફાં
૩૨ – ગૌતમ મૌષ્ઠિ *
