________________
પ્રતિપક્ષી ભાવનાઓનું ચિંતન... આવા બધા ઉપાયો યોજવાથી ચિત્ત ક્ષમાથી ભાવિત બને છે. આ ભાવિતતાથી ચિત્તમાંથી ક્રોધના સંસ્કાર નબળા પડે છે. ધીરજપૂર્વકદીર્ઘકાળ સુધી નિયમિત રીતે સુષુપ્ત મનમાંમારે ક્રોધ કરવાનો નથી, ક્ષમાં રાખવાની છે - તેવું સૂચન આપતા રહેવાથી ચોક્કસ સારું પરિણામ મળે છે. લાંબાગાળે પણ નક્કર લાભ કરાવનારો આ ઉપાય છે.
ત્રીજો અકસીર ઉપાય ઊર્ધીકરણનો છે. તેમાં દોષને તો જરાય સ્પર્શ જ કરવાનો નથી. ચિત્તની વૃત્તિનું ઊર્ધીકરણ કરવાનું છે. ચંદનના જંગલમાં વૃક્ષની ડાળીએ ડાળીએ વીંટળાયેલા સાપને ચીપિયામાં પકડી પકડીને દૂર કરવાનું કાર્ય ખૂબ કપરું બની જાય, પરંતુ એક મોરલાને ચંદનના વૃક્ષ પર મૂકી દેવામાં આવે અને તે એક ટહુકો કરે તો તે ટહુકો સાંભળવા માત્રથી બધા સાપ ભાગંભાગ કરી મૂકે. ન કોઈ જોખમ, ન કોઈ નિષ્ફળતાનો ભય. તેમ દોષને કાઢવાનો પ્રયાસ કરવાને બદલે મનને તેના પ્રતિપક્ષી ગુણની ઉપાસનામાં જોડી દેવું, તે દોષનાશનો સર્વોત્તમ ઉપાય છે. શ્રી દશવૈકાલિકસૂત્રના આઠમા અધ્યયનમાં આ ઉપાય પ્રદર્શિત થયો છે.
उवसमेण हणे कोहं, माणं मद्दवया जिणे।
मायं चज्जवभावेण, लोभं संतोसओ जिणे॥ ઉપશમથી ક્રોધને જીતવો, મૃદુતાથી માન પર વિજય પ્રાપ્તકરવો, સરળતાથી માયા અને સંતોષથી લોભને જીતવો.
સામાન્ય કક્ષાનો અને નવોસવો દોષ પણ ઘણી મહેનતથી પણ કાઢવો મુશ્કેલ બને છે, તો ૫૦-૫૦ વર્ષ સુધી પોષીને પુષ્ટ કરેલા અને પરાકાષ્ઠા સુધી પહોંચેલા જણાતા અહંકારને ગૌતમસ્વામી એક ક્ષણમાં કેવી રીતે જીતી શક્યા હશે? અને વળી, અહંકારનો સમૂળગો નાશ કર્યો. તે કેવી રીતે બન્યું તેનું રહસ્ય અહીં ઉદ્દઘાટિત થાય છે. તે અહંકાર સાથે જરાય સંઘર્ષમાં ન ઊતર્યા, તેમણે અહંકારગ્રસ્ત વૃત્તિનું જ ઊર્ધ્વીકરણ
(૯ર ગૌતમ ગોષ્ઠિ છે
–
