________________
૨. શમન (Suggestion) : ભાવનાઓના ચિંતન દ્વારા
દોષપ્રતિપક્ષી વિચારણાથી મનન. ૩. ઊર્ધ્વીકરણ (Sublimation) દોષ-પ્રતિપક્ષી ગુણના
શરણે જવું.
આ ત્રણેય ઉપાયોનો થોડો વિસ્તારથી વિચાર કરીએ. તમને ક્રોધ ખૂબ સતાવે છે. તમને તે દોષ ખૂબ ખટકે છે અને તેનાથી બચવા મથો છો, તમે ક્રોધ સામે થોડા આક્રમક બનો છો. ક્રોધનું નિમિત્ત ઉપસ્થિત થાય ત્યારે, તે સ્થળેથી ખસી જવાનો તમે નિર્ણય કરો છો અથવા તે પ્રસંગે તમે કડક મૌન ધારણ કરી લો છો. અથવા પ્રત્યેક ક્રોધના પ્રસંગ માટે તમે દંડ નક્કી કરો છો. એક વાર ક્રોધ કરું તો ૧૦૦ રૂપિયાનું દાન કરવું અથવા ૧૦૦ ખમાસમણ દેવા અથવા ઉપવાસ કરવો, વગેરે કોઈને કોઈ પ્રકારના દંડ દ્વારા તમે ક્રોધની વૃત્તિનું દમન કરો છો. * પ્રાથમિક કક્ષામાં આવા ઉપાયથી થોડી સફળતા મળે ખરી પરંતુ સંપૂર્ણ અને લાંબા ગાળાની સફળતાની શક્યતા આ પ્રકારના ઉપાયમાં ઓછી છે. વળી આ ઉપાયથી ક્રોધની અભિવ્યક્તિ ઉપર કદાચ સંયમ આવે, પણ ક્રોધની વૃત્તિ સર્વથા ન ટળે. અને ક્યારેક દબાવેલી વૃત્તિ પ્રતિક્રિયા આપે અને બમણા જોરથી ઊછળે તે જોખમ તો ખરું જ. છતાં તવ ક્રોધવાળાને આ ઉપાય આવશ્યક છે જ. આ જ ઉપાય પ્રથમ કારગત બને છે અને આ ઉપાયથી કામચલાઉ સફળતા મેળવવાની સાથે બીજોત્રીજો ઉપાય અજમાવતા રહેવાથી બમણા જોરથી ઊછળવાનું જોખમ રહેતું નથીને સંપૂર્ણ સફળતા મેળવી શકાય છે.
ક્રોધ ખૂબ કનડે છે, તો ક્રોધ-પ્રતિપક્ષી વિચારણાઓથી મનને ખૂબ ભાવિત કરવું તે શમનપ્રયોગ છે. ક્રોધના ઈહલૌકિક અપાયો, પારલૌકિક વિપાકો, શારીરિક, માનસિક અને આધ્યાત્મિક ગેરલાભો, ક્રોધ અને ક્ષમાના ફળનો બોધ આપતાં ચરિત્રોનું વાંચન અને પારાયણ; ક્રોધ-દોષનું શમન કરે તેવા સભ્યો અને સાહિત્યનું વાંચન, ક્રોધ
મૌતમ ગોષ્ઠિ ૯૧
