________________
૮૪
પ.પૂજ્ય દેવચંદ્રજી મહારાજ વિરચિત
અવસ્થા તે દ્રવ્યનિક્ષેપ. જેમ કે પરમાત્માશ્રી મહાવીરપ્રભુ જન્મ્યા ત્યારથી કેવળજ્ઞાન ન પામ્યા ત્યાં સુધી તે દ્રવ્યતીર્થકર તથા નિર્વાણ પામ્યા તથા મોક્ષે ગયેલા પરમાત્મા તે પણ દ્રવ્ય તીર્થંકર પછીના કાળે તેમનું આત્મા વિનાનું જે શરીર તે દ્રવ્યતીર્થંકર.
તથા જે વસ્તુનું જેવું નામ હોય તેવો અર્થ તેમાં જ્યારે વર્તતો હોય ત્યારે તેવા પ્રકારના વર્તમાનકાળે તે શબ્દનો પ્રયોગ કરવો તે ભાવનિક્ષેપ. જેમકે કેવળજ્ઞાન પામેલા તીર્થંકરભગવાન્ કેવલીપણે જ્યાં સુધી ભૂમિતલ ઉપર વિચરે ત્યાં સુધી તીર્થંકર ભગવાન તે ભાવતીર્થંકર. આમ ચાર નિક્ષેપા જાણવા.
તથા એક એક નિક્ષેપાના પણ ચાર ચાર નિક્ષેપા થાય છે. (૧) નામનામ, (૨) નામસ્થાપના, (૩) નામદ્રવ્ય, (૪) નામભાવ, (૧) સ્થાપના નામ (૨) સ્થાપના સ્થાપના, (૩) સ્થાપના દ્રવ્ય (૪) સ્થાપના ભાવ. આ જ પ્રમાણે દ્રવ્યનામ, દ્રવ્યસ્થાપના, દ્રવ્યદ્રવ્ય અને દ્રવ્યભાવ, તથા ભાવનામ, ભાવસ્થાપના, ભાવદ્રવ્ય અને ભાવભાવ. આ ૧૬ નિક્ષેપાનો અર્થ શાસ્ત્રાન્તરથી જાણવો.
તથા વસ્તુનું સ્વરૂપ જેનાથી જણાય તે પ્રમાણ ‘પ્રમીયતે વસ્તુ અનેન કૃતિ પ્રમાળમ્'' - તેના બે ભેદ છે. પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ.
ત્યાં ઇન્દ્રિયોની મદદ વિના આત્માને જે સાક્ષાત્ દેખાય - જણાય તે પ્રત્યક્ષ. જેમકે અવધિજ્ઞાન - મન:પર્યવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન આ ત્રણે જ્ઞાનથી જે જે વસ્તુ જણાય છે તે પ્રત્યક્ષ. તેના બે ભેદ છે. સકલ અને વિકલ. જ્યાં પરિપૂર્ણ વસ્તુ સાક્ષાત્ જણાય તે સકલ અને મર્યાદિત વસ્તુ સાક્ષાત્ જણાય તે વિકલ. કેવળજ્ઞાન તે સકલપ્રત્યક્ષ અને અવધિજ્ઞાન તથા મનઃ પર્યવજ્ઞાન આ બન્ને જ્ઞાનો તે વિકલપ્રત્યક્ષ.
તથા ઇન્દ્રિયોની મદદથી જે જ્ઞાન થાય તે પરોક્ષજ્ઞાન જેમકે
