________________
અધ્યાત્મ ગીતા ગાથા-૪૬
૮૩ જે રાજા ગાદી ઉપર આવ્યો છતાં મનુષ્યોનું જ વધારે રક્ષણ કરે ભુમિનું બહુ ધ્યાન ન આપે તે નૃપ, અને જે રાજા ગાદી ઉપર આવ્યો છતો ભૂમિનું બરાબર રક્ષણ કરે, લડાઈ કરી લે, થોડા ઘણા મનુષ્યો મરે પણ ખરા, પણ રાજયની ભૂમિનો એક તસુ જેટલો પણ ટુકડો ન આપે તે ભૂપ.
તથા જે રાજા ગાદી ઉપર આવ્યા પછી ન તો મનુષ્યોનું રક્ષણ કરે, કે ન તો ભૂમિનું રક્ષણ કરે પરંતુ નવાં નવાં કપડાં પહેરીને જે શરીરશોભા કરે, ટાપટીપ કરે તે રાજા. આ પ્રમાણે વ્યુત્પત્તિપ્રમાણે અર્થભેદ કરે તે સમભિરૂઢનય. - તથા વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે ક્રિયા હોય તો જ અર્થ સ્વીકારે તે એવંભૂત મય. રાજા જ્યારે માણસોના રક્ષણની ક્રિયા કરતો હોય ત્યારે જ નૃપ, તે જ રાજા જ્યારે ભૂમિનું રક્ષણ કરતો હોય ત્યારે જ ભૂપ, અને જ્યારે નવાં કપડાં પહેરીને રાજમાર્ગો ઉપર મહાલતો હોય ત્યારે જ રાજા. આમ ક્રિયાકાળે જ તે તે શબ્દનો પ્રયોગ કરે તે એવંભૂતનય.
આ પ્રમાણે સાત નયો જાણવા તથા નિક્ષેપા ચાર છે. (૧) નામ, (૨) સ્થાપના, (૩) દ્રવ્ય, (૪) ભાવ. જયાં નામમાત્ર જ કહેવાતું હોય પણ તેનો અર્થ જેમાં ન હોય તે નામનિક્ષેપ. જેમકે કોઈ છોકરાનું નામ દેવેન્દ્રકુમાર પાડ્યું હોય તો તે છોકરો દેવોનો ઈન્દ્ર નથી. માત્ર નામથી જ દેવેન્દ્ર છે. આ નામનિક્ષેપ તથા વસ્તુનો આકાર દોરવામાં આવે તે સ્થાપના નિક્ષેપ. જેમકે પરમાત્માની મૂર્તિ બનાવવામાં આવે. તેમાં અંજનશલાકા કરવામાં આવે. પરમાત્મા તરીકે પ્રતિષ્ઠિત કરવામાં આવે તે સર્વ સ્થાપના નિક્ષેપ જાણવો.
દ્રવ્યનિક્ષેપ એટલે કે ભાવનિપાની આગલી અને પાછલી જે
