________________
•
• તારતમ્યના ત્રાજવાં • •
અશકય જણાય તે વસ્તુને ઉદેશીને પાત્રોને કાંતે ઊંચે જોઈને, અથવા પાંખ [ wing ] માં નજર કરીને ઉબોધતાં ચીતરતા. અપ્રત્યક્ષ સૂચનને આ એક ઉત્તમ પ્રકાર છે. પણ હવે તે રંગભૂમિ ઉપર છાયાપ્રકાશ અને સ્થિતિની કુશળ રચનાથી ઘણું વધારે કહી શકાય તેમ છે, અને બીજા દેશોમાં તેમ થાય છે પણ ખરું.
આજ વિચારસરણીને લઈને મેં રજપૂતનાં ટોળાંઓને રંગભૂમિ ઉપર ન લાવતાં નીચેથી આવતા અવાજે અને મશાલના છાયાપ્રકાશના હલનચલનથી સૂચિત કર્યા છે. - રંગભૂમિ ઉપર રક્ત ખૂન કે લડાઈ લાવવાં કે નહિ
એ પ્રશ્ન ઉપર આર્યઅભિરુચિ અને સચિભેદ રશિયાની સરદારી નીચે પશ્ચિમાત્ય કલા
ભાવના વચ્ચે અવ્યક્ત ખેંચતાણ ચાલી રહી છે. મનને વિહવળ કરી મૂકે, ચિત્તમાં જુગુપ્સા પેદા કરે, માનવીને હદય કારણને દુભવે એવી કોઈ પણ વસ્તુને માત્ર રંગભૂમિ ઉપરથી નહિ, પણ કલાના તમામ પ્રદેશોમાંથી અર્ધઅભિરુચિએ દેશવટો આપ્યો છે.
બીજી બાજુએ રશિયાની સાંપ્રત કળાએ રૂધિર, જવાલા અને કટારીને કલાના મુખ્ય પ્રતિકો તરીકે પ્રસ્થાપિત કરી પડકાર કર્યો છે કે, “કલા માત્ર કોઈ ઉચ્ચ