________________
રસ ઘાત કર્મ આમાંથી જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, મોહનીય અને અંતરાય આ ચાર કર્મઘાતિ છે. અર્થાત્ જે આત્માના જ્ઞાનાદિ મૂલ ગુણોનો ઘાત કરે છે, તે ઘાતિ કર્મ કહેવાય છે. શેષ કર્મ અઘાતિ છે.
૧. જ્ઞાનાવરણીય કર્મ : આ કર્મ આત્માના જ્ઞાન ગુણ એટલે કે વિશેષ બોધને ઢાંકે છે. આત્મા સૂર્ય જેવો પ્રકાશમય છે. પરંતુ જે રીતે સૂર્ય આગળ વાદળ આવવાથી સૂર્યનો પ્રકાશ ઢંકાઈ જાય છે. તેવી જ રીતે આ કમથી આત્મા આવરિત થઈ જાય છે. આના પાંચ ભેદ છે.
૧. મતિ જ્ઞાનાવરણીય મતિજ્ઞાન એટલે કે પાંચ ઇન્દ્રિયો (ચામડી, જીભ, નાક, આંખ અને કાન) અને મનની સહાયતાથી થવાવાળું જ્ઞાન. આવા જ્ઞાનને જે આવરિત કરે, એ કર્મને મતિજ્ઞાનાવરણીય કહે છે. એક જ પદાર્થને જોઈને બધાને ઓછું વધારે જ્ઞાન થાય છે. એમાં મતિ જ્ઞાનાવરણીયનો ક્ષયોપશમ કારણભૂત છે. ક્ષયોપશમ એટલે કે આવરણની મંદતાને કારણે ગુણોનો વિકાસ હોવો. ક્ષયોપશમ વધારે હોય તો પદાર્થને જોતાં જ સંપૂર્ણ પરિસ્થિતિને જાણી શકે છે. અને ક્ષયોપશમ ઓછું હોય તો ઘણીવાર પદાર્થને જોવા છતાં પણ વિશેષ બોધ થતો નથી. મતિજ્ઞાનના મુખ્ય ચારભેદ છે.
(અ) અર્થાવગ્રહઃ વસ્તુનો અસ્પષ્ટ ખ્યાલ આવવો. ઉદા. કોઈએ અવાજ આપવાથી, કોઈ બોલાવી રહ્યું છે.” એવું લાગે.
. (આ) ઇહાઃ કઈ વસ્તુ છે, એની વિચારણા. ઉદા. “કોણ બોલાવી રહ્યું હશે?” આ અવાજની તપાસ માટે અવાજની મિઠાસ વગેરેનો વિચાર કરવો, એટલે કે આ પપ્પાનો અવાજ છે કે મમ્મીનો અવાજ છે?.
(ઇ) અપાયઃ વસ્તુ નિશ્ચિત કરવી. ધ્વનિની મિઠાસ વગેરેથી અવાજ કોનો છે? એ નિશ્ચિત કરવું એટલે કે આ મીઠો અવાજ મમ્મીનો છે.
(ઈ) ધારણાઃ નિશ્ચિત કરેલી વસ્તુને યાદ રાખવી. એ અવાજને યાદ રાખવો. ભવિષ્યમાં પછી જ્યારે બોલાવે તો ખબર પડી જાય કે આ અવાજ મમ્મીનો જ છે.
