Page Text
________________
કરીને શ્રી મહાવીર દર્શન
(૬) ઉપાદાન - નિમિત્ત.
કારણ જેવું જ કાર્ય થાય છે. કારણ અનુવિઘાયી કાર્યાણ’. કાર્યની ઉત્પાદ સામગ્રીને કારણ કહે છે. ઉત્પાદ સામગ્રી હંમેશા ઉપાદાન અને નિમિત્તના રૂપમાં હોય છે.
ઉપાદાન કારણ કોને કહે છે? પદાર્થ સ્વયં કારણ-કાર્યરૂપે પરિણમે તેને ઉપાદાને કારણ કહે છે. ઉપાદાન ત્રણ પ્રકારે જોવા મળે છે.
૧. ધુવ ઉપાદાન - સદ્ભાવરૂપ નિમિત્ત ૨. અનંતર ક્ષણવર્તી પૂર્વ પર્યાય-વ્યયરૂપ ઉપાદાન અર્થાત્ અભાવ નિમિત્ત, ૩. ક્ષણિક ઉત્પાદરૂપ ઉપાદાન તે વર્તમાન પર્યાય જેમાં કાર્ય થાય છે.
૧. ધ્રુવ ઉપાદાન : પર્યાયમાં કાર્ય થાય છે ત્યારે ત્યાં દ્રવ્ય અને પર્યાયને અવિનાભાવ સંબંધ છે.
૨. વ્યયરૂપ ઉપાદાન : અનાદિકાળથી પર્યાયોનો પ્રવાહ જે ચાલ્યો આવે છે તેમાં અનંતર ક્ષણવર્તી પૂર્વ પર્યાયને પણ ઉપાદાન કહે છે. કેમ કે તેનો અભાવ થાય છે પછી કાર્ય ઉત્પન્ન થાય છે.
૩. ક્ષણિક ઉત્પાદરૂપ ઉપાદાન: તે સમયની યોગ્યતા - પર્યાયની યોગ્યતા તે સમર્થ ઉપાદાન કારણ છે અને તે જ પર્યાય કાર્ય છે. ઉપાદાન તે જ સાચું વાસ્તવિક કારણ છે.
યોગ્યતા જ કાર્યનું પ્રતિનિયામક કારણ છે. યોગ્યતાનું કારણ પણું સર્વમાં સર્વત્ર સમાન છે. યોગ્યતા કાર્ય વખતે હોય જ છે એવો સિધ્ધાંત છે.
નિમિત્ત કારણ કોને કહે છે? જે પદાર્થ સ્વયં કાર્યરૂપે ન પરિણમે પરંતુ કાર્યની ઉત્પત્તિમાં અનુકૂળ હોવાનો જેના પર આરોપ આવી શકે તે પદાર્થને નિમિત્તકારણ કહે છે.
| (અંતરંગ અને બહિરંગ...) નિમિત્ત પણ બે પ્રકારે જોવામાં આવે છે. (૧) પ્રેરક (૨) ઉદાસીન...જ્યાં જ્યાં ઉપાદાન હોય છે ત્યાં ત્યાં નિયમથી નિમિત્ત હાજર હોય છે. ઉપાદાન તે નિશ્ચયકારણ છે. નિમિત્ત તે ઉપચાર - વ્યવહાર કારણ છે.
સાર: કાર્ય એક - કારણ ચાર - (૧) ત્રિકાળીધુવ ઉપાદાન (૨) પૂર્વ પર્યાય વ્યયરૂપ ઉપાદાન (૩) વર્તમાન પર્યાય ક્ષણિક ઉપાદાન (૪) નિમિત્ત બાહ્ય અને અંતરંગ. - કોઈપણ કાર્ય વખતે પાંચ સમવાય સાથે હોય છે. (૧) સ્વભાવ, (૨) નિયતિ, (૩) કાળલબ્ધી, (૪) નિમિત્ત, (૫) પુરુષાર્થ.
| SR No. | 006039 |
| Book Title | Mahavir Darshan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramniklal Savla |
| Publisher | Anandji Kalyanji Pedhi |
| Publication Year | |
| Total Pages | 202 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 16 MB |