________________
જજ શ્રી મહાવીર દર્શન અને
છકારક જે ક્રિયાના જનક હોય અર્થાત્ ક્રિયાને ઉત્પન્ન કરવાવાળા હોય તેને કારક કહે છે. કાર્ય ઉપરથી છ પ્રશ્નો ઉઠે છે. ૧. કર્તા કોને કહે છે?
જે સ્વતંત્રતાથી પોતાના કાર્યને કરે તે કર્તા છે. ૨. કર્મ કોને કહે છે?
કર્તા જે કાર્યને પ્રાપ્ત કરે છે, તે પરિણામ તેનું કર્મ છે, ૩. કરણ કોને કહે છે?
કાર્યના સાધકતમ અર્થાત્ ઉત્કૃષ્ટ સાધનને કરણ કહે છે. ૪. સંપ્રદાન કોને કહે છે?
કાર્ય કરીને જેને દેવામાં આવે અર્થાત્ જેને માટે કાર્ય કરવામાં આવે છે તેને સંપ્રદાન કહે છે. ૫. અપાદાન કોને કહે છે?
જેમાંથી કર્મ-કાર્ય કરવામાં આવે છે તેને અપાદાન કહેવામાં આવે છે. ૬. અધિકરણ કોને કહે છે?
જેના આધારે કાર્ય કરવામાં આવે છે તેને અધિકરણ કહે છે.
સર્વ દ્રવ્યોની પ્રત્યેક પર્યાયમાં આ છયે કારક એક સાથે વર્તે છે. તેથી આત્માની કે પુલની શુદ્ધ કે અશુદ્ધ દશામાં આ છય કારકો સ્વયં પરિણમન કહે છે. અન્ય કોઈ કારકો કે કારણોની તેઓ અપેક્ષા રાખતા નથી.
આ છયે કારકો તત્ સ્વરૂપમાં જ હોય છે. એ કારકો અભેદ હોય છે. દ્રવ્યના ષકારકો શકિતરૂપે હોવાથી અવ્યક્ત છે. અપ્રગટ છે અને નિશ્ચય છે. પર્યાયના ષકારકો વ્યક્તરૂપે હોવાથી તે પ્રગટ હોય છે, તે પરિણમનરૂપ છે. ઉત્પાદ-વ્યયરૂપ છે. તેથી જ ક્રિયા પર્યાયમાં થાય છે. વ્યક્તરૂપ હોવાથી કાર્ય પ્રગટ દેખાય છે. અનુભવી શકાય છે. દ્રવ્ય તો ત્રિકાળ ધ્રુવ છે. અકર્તા છે. પર્યાય એક સમયની ક્ષણિક પ્રોવ્યરૂપ છે. આવું જ કારકોનું જ્ઞાન કરવું અનિવાર્ય છે.
-
૩૧
